Ur, to’qmoq” O’zbek xalq ertagining ingliz tilidagi prototipi, O’xshashliklar va farqlar. Botirova Zebo Xakimjon Kizi

“UR, TO’QMOQ” O’ZBEK XALQ ERTAGINING INGLIZ TILIDAGI PROTOTIPI, O’XSHASHLIKLAR VA FARQLAR.


Botirova Zebo Xakimjon Kizi
PhD ,
“Ingliz tili va adabiyoti” kafedrasi,
Namangan davlat universiteti,
Uychi ko’ch., Namangan, O’zbekiston
E-mail: [e-mail]
Tel: [phone]
Bekmatova Nodira Ismoyiljonovna
Namangan davlat universiteti
magistratura 2-bosqich talabasi
Tel: [phone]
E-mail: [e-mail]


Annotatsiya: Ushbu maqolada o’zbek va ingliz adabiyotining xalq og’zaki ijodi namunalari solishtirilgan va tahlil qilingan. Shulardan biri o’zbek xalq ertagi “Ur, to’qmoq” va ingliz xalq ertagi “The Ass, the Table and the Stick” bo’lib, bu ikki ertak mohiyati va syujeti juda bir-biriga o’xshash, asosiy farqi personajlar va badiiy detallardadir. Ular har ikki xalqning o’ziga hos urf-odatlari va turmush tarzini ifodalaydi.
Kalit so’zlar: ertak, personaj, obraz, sehrli badiiy detallar, ur to’qmoq, qaynar humcha, ochil dasturxon, “ass” (eshak), “table” (stol), “stick” ( tayoq), chol, yigit, laylak.[8]
Jahon folklyor adabiyoti xalqlarning azaliy orzu-niyatlarini aks ettirgan bo’lib, shu xislar ifodasi sifatida ertak janri shakllangan. Shundan kelib chiqqan holda o’zbek xalq ertaklari ham o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmagan. Shunday qadimiy ertaklardan biri bu “Ur, to’qmoq” ertagidir. Unda tasvirlangan voqealar, har bir badiiy detal o’z falsafiy mazmuniga ega. Ingliz xalq og’zaki ijodi turkumiga kiruvchi “The Ass, the Table and the Stick” (“Eshak, stol va tayoq”) ertagi mazmun mohiyati jixatdan “Ur, to’qmoq” ertagiga juda yaqin. Ularlarning asosiy farqi asar qaxramonlari va sehrli badiiy detallardir. [9] Har qaysi ertak o’z xalqining milliy urf- odatlari, qadriyatlari va turmush tarzini ifoda etgan. “Ur, to’qmoq” ertagining bosh qaxramoni chol bo’lib, u tuzoqqa tushgan laylakni qutqargani uchun undan uch narsa so’rash imkoniga ega bo’ladi. Bular “qaynar xumcha”, “ochil dasturxon” va “ur to’qmoq”dir. Sehrgar laylak chol uni qutqarganligi uchun minnatdorchilik sifatida yordam berishni va’da qiladi, lekin har gal yordam bermoqchi bo’lganida cholning soddaligidan foydalanib, aldashadi.[11] Chol har gal laylakni uyidan qaytayotganida mehmonxonada tunab qoladi va mehmonxona xo’jayinidan laylak sovg’a qilgan narsalarga ko’z quloq bo’lishni iltimos qiladi. Chol uyquga ketishi bilan, mehmonxona xo’jayini sehrli buyumlarni oddiysiga almashtirib qo’yadi va ertalab hech narsa bo’lmagandek cholni kuzatib qo’yadi. Chol uyiga kelib “ochil dasturxon”ni va “qaynar xumcha”ni sinab ko’ganida laylak uni aldagan deb o’ylaydi.[10] Hikoya yakunida laylak cholni aldayotgan mehmonxona xo’jayini ekanligini tushunib yetadi va unga “ur to’qmoq”ni beradi. Chol yana mehmonxonaga kelib xo’jayinga “ur to’qmoq”ni ishonib topshirib, “Ur, to’qmoq”, deb aytmaslikni tayinlaydi, lekin mehmonxona xo’jayini chol uyquga ketishi bilan “Ur, to’moq” deb yuboradi va to’qmoq uni savalay boshlaydi. Mehmonxona xo’ajyini dod-faryod chekib choldan uni qutqarishini, undan o’g’irlaganlarini qaytarib berishini aytib yolvoradi. Chol to’moqni to’xtatadi va laylak sovg’a qilgan narsalarni olib uyiga qaytadi.
“The Ass, the Table and the Stick” ertagida esa bosh qaxramon kambag’al yigit bo’lib, u omadini qidirib uydan chiqib ketadi va yo’lida uch bora boshqa-boshqa personajlarga duch keladi va ularga qilgan xizmatlari evaziga “eshak”, “stol” va “tayoq” bilan taqdirlanadi. Uning olgan sovg’alari ham sehrli bo’lib, u ham yo’lida duch kelgan mehmonxona egasi tomonidan aldananadi. Yakunda, u ham jazolanadi va o’g’irlagan narsalarini qaytarib berishga majbur bo’ladi.
“Ur, to’qmoq” ertagidagi birinchi sehrli predmet bu “qaynar xumcha” bo’lib, “The Ass, the Table and the Stick” ertagidagi “eshak” obraziga mos keladi. Qaynar xumchaga “Qayna, xumcha” deb aytilsa, undan oltinlar qaynab chiqa boshlaydi. Eshakni esa qulog’ini buralsa, u hangraydi va og’zidan oltinlar, duru javohirlar sochiladi. Bu badiiy detallarni o’ylab topilishidan maqsad, boylik va kuch-qudratga ega bo’lish, farovon yashash orzusidir.
Ikkinchi sehrli buyumlar “ochil dasturxon” va “stol” bo’lib, ularni nomi aytilsa dasturxon yoki stolning ustida turli nozu ne’matlar paydo bo’ladi. Bu sehrli jismlar xalqlarning to’kin-sochinlikka bo’lgan intilishlari ifodasidir.
Ertaklarning kulminatsion nuqtasida asosiy rol o’ynagan “ to’qmoq” va “tayoq” predmetlari “Ur, to’qmoq” yoki “ Tayoq osmonga ko’taril va ur” deb buyruq berilsa aybdorni do’pposlay ketadi. Toki bosh qaxraman ularni to’xtatmaguncha kaltaklashda davom etadi. Bu sehrli badiiy detallar bosqinchilarga qarshi kurashish, nohaqlik ustidan g’alaba qozonish, muttaham boy va amaldorlarni ta’zirini berish orzulari mahsulidir.
Xulosa
Folklyor adabiyot namunalari, hususan ertaklar, ulardagi obrazlar va detallarning bir-biriga o’xshashligi qadimdan dunyo xalqlarining o’zaro chambarchas bog’liqligi, orzu-istaklarining mushtarakligini yaqqol dalilidir. Xar bir xalq o’z milliy qadriyatlariga sodiq qolgan holda ertaklarni boyitgan va avloddan avlodga meros qoldirgan. Ushbu xalq og’zaki ijodi durdonalarining yakunida yaxshilik g’alaba qozonishi insonlarning ezgulikka intilishi va yorqin kelajakka bo’lgan ishonchini ifodalaydi.