Uran atom energiyasining xom ashyosi, atom elektrostansiyalarining yoqilg’isi bo’lgan

Uran – atom energiyasining xom ashyosi, atom elektrostansiyalarining yoqilg’isi bo’lgan radioaktiv kimyoviy element. Shu sababli uni boshqa shaxtalar singari osongina olish yoki sotish mumkin emas. Uni etkazib berish juda qattiq qoidalarga bo’ysunadi . Uni ishlatish uchun ba’zi xalqaro kelishuvlar talab etiladi. U xalqaro auditorlik tashkilotlari nazorati va kuzatuviga bo’ysunadi. Energiya resurslarining kamayishi tufayli atom energetikasiga moyillik kuchaymoqda. Shuning uchun uranga talab ham ortib bormoqda. Uran yadro quroli va urush xavfi sifatida ishlatilmasa, odamlar uchun foydasizli elementdir. Urandan ishlab chiqarilgan yadro qurollari dunyoni o’ylaydigan muhim muammoga aylandi.
Uran izotoplari orasida eng muhim izotop “U-235” raqamli izotopidir. Buning sababi; U-235 izotoplarini ajratish orqali atom energiyasini ishlab chiqarish mumkin. U-235 izotopi normal haroratda neytronlar tomonidan bombardimon qilinganida osongina bo’linishi mumkin. Ushbu xususiyat tufayli U-235 izotopi atom elektr stantsiyalarida atom energiyasini ishlab chiqarishda qo’llaniladi. U-238 tabiatdagi uranning 99 foizini tashkil qiladi. U-235 ning tabiatdagi ulushi 0,72 foiz atrofida bo’lsa, U-234 tabiatda taxminan 0,006 foizni tashkil qiladi.
Uran 1789 yilda nemis kimyogari Martin Geynrix Klaprot tomonidan kashf etilgan, u zirkoniyni kashf etgan va titan deb nomlangan. 1841 yilda frantsuz kimyogari Evgeniy-Melxior Peligot tomonidan ajratib olingan uranning radioaktiv xususiyati Anri Bekerel tomonidan 1896 yilda kashf etilgan. Fermi, Xann va Strassman tomonidan 1934 yildan 1940 yilgacha bo’lgan davrda ularni turli xil reaktsiyalarga duch kelishgan. Yadro zanjiri reaktsiyasi 1942 yilda Amerika Qo’shma Shtatlarida uranni boyitish bo’yicha tadqiqotlarda qo’llanildi. Atom bombalari uranni boyitish zavodlarida, pluntoniy bomba esa yadro reaktorlarida ishlab chiqarilgan.

Ikkinchi Jahon urushi paytida Yaponiyada uran va pluntoniydan qilingan bombalar birinchi va oxirgi marta ommaviy qirg’in qurollari sifatida ishlatilgan. Yaponiyaning qarshiligini sindirish uchun AQSh tomonidan 1945 yil 6 avgustda Xirosimaga uran bombasi, 1945 yil 9 avgustda pluntoniy bomba tashlandi. Ushbu hujumlarda 250 mingdan ortiq odam hayotdan ko’z yumdi. Ko’p odamlar kasal, nogiron va radiatsiya zaharlanishiga duchor bo’lganlar. Bundan tashqari, butunlay ekologik falokat yuz berdi.

Kimyoviy xossalari
Uran oksidlanish darajasini +3 dan +6 gacha namoyish etishi mumkin. Bundan tashqari, U3O8 oksidi mavjud. Undagi oksidlanish darajasi rasmiy ravishda fraksiyoneldir, lekin aslida u uran (IV) va (VI) ning aralash oksidi.
Kimyoviy jihatdan uran juda faol. U tezda havoda oksidlanib, oksid plyonka bilan qoplanadi. Nozik uran kukuni havoda 150-175 ° C o’z-o’zidan yonadi va U3O8 hosil qiladi . U suv bilan o’zaro ta’sir qiladi, vodorodni silib chiqaradi, past haroratda sekin va yuqori haroratda tez boradi, shuningdek uran kukunini maydalab tashlaydi: