Urbanizatsiya va uning muammolari

URBANIZATSIYA VA UNING MUAMMOLARI
Ortig'aliyeva Mubinaxon Anvarjon qizi
Talaba, Farg’ona Politexnika instituti, Farg’ona shahri
[e-mail]

Rivojlanishning eng xarakterli xususiyatlaridan biri zamonaviy jamiyat shaharlarning tez o'sishi va ular aholisi sonining uzluksiz o'sish sur'ati, ya'ni urbanizatsiya mavjud. Bu insoniyat tarixidagi eng muhim ijtimoiy o'zgarishlarga olib keladi.Urbanizatsiya (lotincha ,,urbanus" — shahar) — jamiyat taraqqiyotida shaharlarning rolini oshirish jarayoni. Maxsus shahar munosabatlari aholining ijtimoiy-kasbiy va demografik tuzilishini, turmush tarzini, ishlab chiqarishni joylashtirish va ko'chirishni qamrab oladi.Urbanizatsiyaning zaruriy shartlari: sanoatning oʻsishi, hududiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi, shaharlarning madaniy-siyosiy funksiyalarining rivojlanishi.

Urbanizatsiya shaharlarga kirib borishi bilan tavsiflanadi,qishloq aholisi va odamlarning qishloq muhitidan va eng yaqin kichik shaharlardan yirik shaharlarga (ish uchun, madaniy va maishiy ehtiyojlar uchun) o'sib borayotgan mayatnik harakati.Shaharlar qadim zamonlardan beri mavjud bo'lgan, ammo shahar sivilizatsiyasi faqat bizning asrimizda paydo bo'lgan. Agar butun dunyo aholisi 35 yil ichida ikki baravar ko'paysa, shahar aholisi 11 yil ichida ikki barobar ortadi. Bundan tashqari, eng yirik markazlar kichik shaharlarga qaraganda ikki baravar tez rivojlanmoqda.19-asr boshlarida dunyo shaharlarida bor-yoʻgʻi 29,3 million kishi yashagan (yer yuzi aholisining 3 foizi); 1900 yilga kelib - 224,4 mln (13,6%); 1950 yilga kelib - 729 mln, (28,8%); 1980 yilga kelib 1821 mln (41,1%). Aytishimiz mumkinki, hozir dunyo fuqarolarining aksariyati shaharlik bo'lib tug'ilishadi. Yevropada shahar aholisi ulushi 69%, Osiyoda 38%, Afrikada 20%, Shimoliy Amerikada 75%, Lotin Amerikasida 65%, Avstraliya va Okeaniyada 76%. Ayniqsa, shahar aholisining ulushi yuqori rivojlangan mamlakatlar: AQShda - taxminan 73%, Fransiyada - 78%, Germaniyada - taxminan 85%, Buyuk Britaniyada - 91%. Agar mamlakat aholisining 4/5 qismi shaharlarda yashasa, mamlakat deyarli butunlay urbanizatsiyalangan hisoblanadi. Misol tariqasida 35 yil davomida shahar va qishloq aholisining nisbatan barqarorligini boshdan kechirgan Buyuk Britaniyani keltirish mumkin. Shu bilan birga, Afrika va Osiyoda hozirgi vaqtda urbanizatsiya jarayonlari ayniqsa dinamik bo'lib, bu ushbu qit'alar davlatlarining jadal rivojlanishi bilan bog'liq.Urbanizatsiya sabablari:shahar aholisining tabiiy o'sishi, qishloq aholi punktlarini shaharga aylantirish, keng shahar atrofi hududlarini shakllantirish qishloqdan shaharga migratsiya.Shunday qilib, urbanizatsiya dunyomizning muhim va ajralmas qismidir.
Hozirgi kundagi muhim masalalardan biri bu urbanizatsiya muammosidir.Shuni ham ta'kidlash joizki, urbanizatsiyaning o'zi global muammo.Bu ham aholining ko'payishiga, ham kamayishiga olib keladi, qishloq aholi punktlari, atrof-muhitning buzilish sabablari va boshqalarni o'z ichiga oladi.Shaharlar barcha chiqindilarning 80% ni tashkil qiladi, atmosfera va barcha atrof-muhit ifloslanishining umumiy hajmining 3/4 qismi.Dunyoning barcha shaharlari har yili atrof-muhitga 3 milliard tonnagacha qattiq maishiy chiqindilar, 500 m ³ dan ortiq sanoat va maishiy chiqindi suvlar, 1 milliard tonnaga yaqin aerozollarni chiqaradi. Yirik shaharlar va aglomeratsiyalar atrof-muhitga ayniqsa kuchli ta'sir ko'rsatadi, ularning ifloslantiruvchi va issiqlik ta'sirini 50 km masofada kuzatish mumkin.Bundan tashqari, shaharlar tabiiy landshaftlarni o'zgartirmoqda. Ularda shahar antropogen landshaftlari shakllangan. Tabiatning urbanizatsiyasi shakllanishi mumkin.Tabiatning urbanizatsiyasi - tabiiy landshaftlarning qurilish ta'sirida sun'iy landshaftlarga aylanish jarayoni.
Urbanizatsiya atrof-muhit ifloslanishining asosiy omili hisoblanadi, katta shaharlar aholisi ularni smogopolis deb atashadi, ular atmosferani 75% ga ifloslantiradi. Olimlar urbanizatsiyaning tabiatga kimyoviy ta'sirini o'rganishdi va katta shaharlarning ifloslantiruvchi ta'sirini ellik kilometr masofada kuzatish mumkinligini aniqladilar. Kerakli mablag‘larning etishmasligi shahar atrof-muhitini yaxshilash, kam chiqindili texnologiyalarga o‘tish, qayta ishlash korxonalarini qurish yo‘lida jiddiy to‘siq bo‘lmoqda.
Avtomobil havoni ifloslantiruvchi eng katta manba hisoblanadi. Asosiy zarar uglerod oksididan kelib chiqadi, bunga qo'shimcha ravishda, odamlar uglevodlar, azot oksidlari, fotokimyoviy oksidlovchilarning salbiy ta'sirini his qilishadi. Shaharlashgan odam har kuni kislorod tanqisligi, shilliq pardalar, chuqur nafas yo'llarining tirnash xususiyati bilan ta'sirlanadi, buning natijasida o'pka shishi, shamollash, bronxit, o'pka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari, tug'ma nuqsonlar paydo bo'ladi.
Aholining o'sish dinamikasi va iqtisodiy resurslar o'rtasidagi bog'liqlik ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish bilan bog'liq. Shu bilan birga, zamonaviy sharoitda "aholi - resurslar" nisbatini yaxshilashning palliativ chorasi uchinchi dunyoda davlat suvereniteti va oila huquqlarini hurmat qilish asosida amalga oshiriladigan aholi o'sishini cheklashga ko'maklashish choralari bo'lishi mumkin. Binobarin, urbanizatsiya, shubhasiz, hal qilinishi kerak bo'lgan bir qator muammolarga ega.


Foydalanilgan Adabiyotlar:
1. A. Ergashev “Umumiy ekologiya”. Oliy o'quv yurt talabalari uchun darslik Toshkent- 2003.
2. Y. Shodimetov, R.Rahimbekov, “Ijtimoiy ekologiyaga kirish”. Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. Toshkent ,,O'qituvchi” 1994.
3. O. Qudratov ,,Sanoat ekologiyasi".Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi bakalavrlar uchun o'quv qo'llanma.Toshkent-2003.
4. I. X.Ayubova, M.N.Musayev, I.A.Jamgaryan. ,,Atrof-muhit sifat analizi va monitoringi".Oliy o'quv yurtlari uchun darslik.Toshkent-2011.