Urbanizatsiyaning ulıwma kórsetkishi menen mámleket ekonomikasınıń
Download 13.29 Kb.
|
кала
|
Urbanizatsiya procesiniń mazmunı hám o 'ziga tán tárepleri. 2. Urbanizatsiyaning regionlıq qásiyetleri. 3. J. Jibbsning urbanizatsiya rawajlanıwınıń basqıshlı sxeması. Tayansh sóz dizbegiler: urbanizatsiya, urbanizatsiya dárejesi, dezurbanizatsiya, suburbanizatsiya, “jalǵan urbanizatsiya”. 1. Jámiyet rawajlanıwınıń XIX ásirinde sanaat revolyuciyası nátiyjesinde xalıqtıń awıllardan qalalarǵa kóplegen kóship barıwı, iri qalalar sanınıń kóbeyiwi, qala xalqı úlesiniń artıp barıwı hám awıl jaylarǵa qala turmıs tárizi hám de mádeniyatınıń kirip barıwı menen baylanıslı bolǵan urbanizatsiya procesi tez pát penen rawajlana bardı. 1800-jılda jer sharı xalqınıń 3 procenti, 1900-jılda 13, 6 procenti qalalarda jasaǵan bolsa, XXI asrga kelip bul kórsetkish 50 procentten artıp ketti. 2009 -jılda jáhán qala xalqınıń sanı 3. 4 mlrd. ni tashkil etip, dáslepki márte awıl xalqı sanı menen teńlesdi. Sol jıldan baslap, qala xalqınıń sanı awıl xalqına salıstırǵanda jıldan-jılǵa artıp barıp atır. 1800-1850-jıllar arasında qala xalqı 50 mln.ga, keyingi ásirdiń dáslepki 50 jılı ishinde 500 mln.ga kóbeygen bolsa, sońǵı 50 jıl dawamında bolsa bul kórsetkish 2, 5 mlrd. den artıqtı quradı (2-keste). Atap aytqanda, dúnyanıń qatar rawajlanǵan mámleketlerinde urbanizatsiya procesi tez pát penen ósip barıp atır. «Urban» (lot. urban - qala ), «zatsiya» (orıs.) process bolıp esaplanadı. Urbanizatsiya quramalı hádiyse ekenligi sebepli onı tek bir kriterya, kórsetkish menen ańlatıw, ólshew múmkin emes. Biraq sonday bolsa -de, barlıq ushın qolay bir ólshew kerek. Ol da bolsa, mámleket hám basqa aymaqlar xalqınıń qanshası, qansha bólegi qala orınlarda jasawı, úlesi, salıstırmalı úlesi bolıp tabıladı. Mısalı, 0 'zbekiston Respublikasında bul kórsetkish 51%, Tadjikistanda - 32%, Afgonistonda - 19%, Turkmenistanda - 48% hám t.b. Urbanizatsiyaning ulıwma kórsetkishi menen mámleket ekonomikasınıń rawajlanǵanlıq dárejesi jáne onıń strukturalıq dúzilisi arasında málim baylanıslılıq bar. Mısalı, eger urbanizatsiya koefficiyenti shama menen 70-75 hám odan artıq bolsa, ol halda mámleket sanaat tárepinen joqarı dárejede rawajlanǵan industrial mámleket esaplanadı ; 50-70% - bul da rawajlanǵan, milliy ekonomikası industrial -agrar ; 30 -50% - rawajlanıp atırǵan agrar -industrial hám 30 procentten tómen bolsa, tómen rawajlanǵan agrar mámleket jaǵdayında boladı. Urbanizatsiya hám ekonomikalıq rawajlanıw ortasındaǵı munasábetler kompleks bolıp, ekonomikalıq ósiw urbanizatsiyaning joqarı dárejelerinde nátiyje beriwi múmkin, urbanizatsiyaning joqarı dárejeleri, óz gezeginde, ekonomikalıq ósiwdi jáne de kúshaytadı. Milliy ekonomika daǵı hár bir sektor ekonomikalıq iskerligi tábiyaatı urbanizatsiyaga tásir kórsetiwi múmkin. Mısalı, awıl xojalıq shólkemleri túrli urbanistik mákan ólshemine, ónimli eginler fermer hám jumısshılarǵa jaqsı payda keltirip, intensiv fermerlik sisteması jergilikli urbanistik oraylaming keskin ósiwine alıp keledi. Materiallıq turmıs tárizi túrleri abzallıqları urbanizatsiya dárejesine tásir kórsetedi. Ulıwma alǵanda, ekonomikalıq rawajlanıw dárejeleri hám urbanizatsiya dárejesi ortasında qalıń bogiiqlik bar eken, potensial tásir dárejesi túrli milliy sharayatta túrli faktorlar zárúrli bolıwı múmkinligin kórsetedi. Bunnan tısqarı, urbanizatsiya dárejesine tásir etiwshi faktorlar baylanıslılıǵı zárúrligi waqıt ótiwi menen mámleketti jáne de urbanizatsiyalashgan etip qóyadı Biraq, mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, urbanizatsiyaning joqarıdaǵı kórsetkishi hámme waqıt hám hámme orınlarda da real aymaqlıq -ekonomikalıq jaǵdaynı sáwlelendirmeydi, Mısalı, Rossiya Federatsiyasining Chukotka úlkesinde yamasa Kamchatka, Magadan wálayatlarında, ózimizdiń Qaraqalpaqstanda urbanizatsiya kórsetkishi salıstırǵanda joqarı. Biraq, bul aymaqlar ekonomikalıq tárepten onsha rawajlanbaǵan hám “jalǵan urbanizatsiya” dep ataladı. 0 'zbekiston menen Turkmenistandı alaylıq : urbanizatsiyaning demografik kórsetkishi Turkmenistanda bizdikinen kóre talay joqarı. negizinde, ekonomikada bunday juwmaq shıǵarıw nadurıs bolar edi. Urbanizatsiyaning ekinshi tiykarǵı kórsetkishi - iri qalalardıń bar ekenligi bolıp tabıladı. XIX ásir basında jáhán urbanizatsiyasining tiykarǵı tábiyat kórinisin kórsetiwshi xalıq sanı 100 mıńnan zıyat qalalar 65 bolǵan bolsa, keyingi ásir ortasında olar 360 ta hám XXI ásir bosaǵasında 2000 den arttı. Millioner qalalar bolsa házirgi kúnde 220 ta boldı. BMT prognozına kóre, 2030 -jılǵa barıp jer júzi xalqınıń úshten eki bólegi jáhán YalM dıń 80 payızın beretuǵın iri qalalarda jasaydı. Zamanagóy urbanizatsiya jer júzinde qalalaming urbanizatsiyaning sapa tárepleri de kem emes. Bul - qala turmıs tárizi, qala mádeniyatınıń jayılıwında óz ańlatpasın tabadıki, onı awıl hám qala jaylami salıstırıwlaganda kóriw múmkin. Sonday eken, ol yamasa bul mámleket urbanizatsiya dárejesin basqa mámleket menen salıstırıwlaganda tómendegilerge itibar beriw kerek: - qala shólkemlestiriw kriteryaları (mısalı, Turkmenistanda bunıń ushın 5 mıń xalıq kerek, 0 'zbekistonda - 7 mıń); - qalalaming ulıwma sanı hám qısıqlıǵı ; - iri qalalaming bar ekenligi; - qala aglomeratsiyalarining rawajlanǵanlıǵı ; - awıl - qala hám mayatniksimon migratsiya; - xalıqtıń bántlik dárejesi hám quramı ; - awıllıq jaylar urbanizatsiyasi, awıllıqlarda qalashasına jasaw táriziniń bar ekenligi hám t.b. Joqarıdaǵılar urbanizatsiyaning qanshelli quramalı sociallıq-ekonomikalıq xodisa ekenliginen taǵı bir bar dárek beredi. Álbette, urbanizatsiya - bul obiektiv hám ulıwma alǵanda unamlı process. Biraq onıń unamsız tárepleri de joq emes. Mısalı, (ekologik va sotsial muammolaming keskinlashuvi hozirgi zamon globalizatsiyasining eng ko‘zga ko‘rinarli salbiy «yo‘ldoshlaridir». Urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlaming “shaharlashuvini” anglatadi. U o‘ta murakkab, ijtimoiy-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. 2. Urbanizatsiyaning geografik jihatlari ham kam emas, chunki urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o‘zgacha sodir bo‘lmoqda. Urbanizatsiya, garchi shaharlaming vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, u XIX asr oxirlarida sanoat inqilobi natijasida aholining ish izlab qishloqlardan shaharlarga yoppasiga ko‘chib kelishi asosida jadal rivojlandi. Dastlab urbanizatsiya Yevropada boshlanib, hozirda cho‘qqisiga yetib, orqaga qaytmoqda. Masalan, AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Belgiya kabi rivojlangan davlatlarda urbanizatsiya darajasi 80-90 foizga yetdi. Shaharlar nihoyatda kattalashib, aholisi 10-12 mln. ga yetdi. Hozirda aholi o‘ta zich joylashgan binolar, shovqin-suron, turli asabbuzarliklar, keskin ekologik-nozoogeografik vaziyatdan qochib (dezurbanizatsiya), ochiq tabiat qo‘yniga intilmoqda. Natijada suburbanizatsiya, ya’ni shaharlaming shahar atrofida o‘sishi kuzatilmoqda. Lotin Amerikasida bu jarayon o‘z cho‘qqisida, Osiyo, Shimoliy Afrika mamlakatlarida jadal bormoqda, aholining qishloqlardan shahar, ayniqsa, poytaxt shahar-larga ko‘chishi natijasida Mumbay, Kalokut, Jakarta, Karachi, Qohira, Tehran, Manila, Lagos, Dakka kabi yirik shaharlar aholisi 12-15 mln. ni tashkil etmoqda. Ayrim davlatlarda-Afg‘oniston, Nepal, Bangladesh, Butan, Tropik Afrika davlatlarida esa u hali boshlangani yo‘q. 1994—2025-yillarda Osiyo 1.5 mlrd. shahar aholisiga ega bo‘lishi kutiladi. Yoki bu Yevropaning har bir yangi shahar fuqarosiga 23 ta osiyolik shahar fuqarosi to‘g‘ri kelishini bildiradi. Lotin Amerika va Karib havzasida ham umumiy urbanizatsiya darajasi keskin ko‘tarilib, 1970-yilda 163 mln. aholi shaharlardayashaganbo‘lsa, 1994-yilga kelib, 349 mln. ga yetdi. Mintaqa shahar aholisi 2025-yilgacha 601 mln. ga yetishi kutilib, bu raqamlar Yevropadagiga nisbatan yuqori bo‘lib hisoblanadi - 598 mln. Afrika esa dunyoning har qanday mintaqasidan tezroq o‘sishni namoyish etib, 1970-yilda 84 mln. aholiga ega boigan bo‘lsa, 1994-yilgacha aholi soni 240 mln. ga ortdi, 2025-yilgacha 804 mln. ga yetishi kutiladi. Bu barcha urbanistik ko‘rsatkichlami tahlil qilish orqali ekologik va sotsial muammolaming keskinlashuvi hozirgi zamon globalizatsiyasining eng ko‘zga ko‘rinarli salbiy «yo‘ldoshlaridir». Urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlaming “shaharlashuvini” anglatadi. U o‘ta murakkab, ijtimoiy-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. 2. Urbanizatsiyaning geografik jihatlari ham kam emas, chunki urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o‘zgacha sodir bo‘lmoqda. Urbanizatsiya, garchi shaharlaming vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, u XIX asr oxirlarida sanoat inqilobi natijasida aholining ish izlab qishloqlardan shaharlarga yoppasiga ko‘chib kelishi asosida jadal rivojlandi. Dastlab urbanizatsiya Yevropada boshlanib, hozirda cho‘qqisiga yetib, orqaga qaytmoqda. Masalan, AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Belgiya kabi rivojlangan davlatlarda urbanizatsiya darajasi 80-90 foizga yetdi. Shaharlar nihoyatda kattalashib, aholisi 10-12 mln. ga yetdi. Hozirda aholi o‘ta zich joylashgan binolar, shovqin-suron, turli asabbuzarliklar, keskin ekologik-nozoogeografik vaziyatdan qochib (dezurbanizatsiya), ochiq tabiat qo‘yniga intilmoqda. Natijada suburbanizatsiya, ya’ni shaharlaming shahar atrofida o‘sishi kuzatilmoqda. Lotin Amerikasida bu jarayon o‘z cho‘qqisida, Osiyo, Shimoliy Afrika mamlakatlarida jadal bormoqda, aholining qishloqlardan shahar, ayniqsa, poytaxt shahar-larga ko‘chishi natijasida Mumbay, Kalokut, Jakarta, Karachi, Qohira, Tehran, Manila, Lagos, Dakka kabi yirik shaharlar aholisi 12-15 mln. ni tashkil etmoqda. Ayrim davlatlarda-Afg‘oniston, Nepal, Bangladesh, Butan, Tropik Afrika davlatlarida esa u hali boshlangani yo‘q. 1994—2025-yillarda Osiyo 1.5 mlrd. shahar aholisiga ega bo‘lishi kutiladi. Yoki bu Yevropaning har bir yangi shahar fuqarosiga 23 ta osiyolik shahar fuqarosi to‘g‘ri kelishini bildiradi. Lotin Amerika va Karib havzasida ham umumiy urbanizatsiya darajasi keskin ko‘tarilib, 1970-yilda 163 mln. aholi shaharlardayashaganbo‘lsa, 1994-yilga kelib, 349 mln. ga yetdi. Mintaqa shahar aholisi 2025-yilgacha 601 mln. ga yetishi kutilib, bu raqamlar Yevropadagiga nisbatan yuqori bo‘lib hisoblanadi - 598 mln. Afrika esa dunyoning har qanday mintaqasidan tezroq o‘sishni namoyish etib, 1970-yilda 84 mln. aholiga ega boigan bo‘lsa, 1994-yilgacha aholi soni 240 mln. ga ortdi, 2025-yilgacha 804 mln. ga yetishi kutiladi. Bu barcha urbanistik ko‘rsatkichlami tahlil qilish orqali tasdiqlangan bo‘lib, kelgusida mintaqalaming urbanizatsiya darajasini yaqqol namoyish etib beradi (M.Pacione, 2009, 69-b.). 0 ‘rta Osiyo va O‘zbekistondagi urbanizatsiya sharqona xususiyatga ega. Binobarin, bu yerda urbanizatsiya ko‘rsatkichini yaqin kelajakda 70-80 foiz bo‘lishini tassawur qilish qiyin va bunday aslo bo‘lmaydi ham. Sababi - bizda shaharlar rivojlanishi qishloq joylar bilan qadimdan an‘anaviy holda bog‘liq. Qolaversa, bunday mamlakatlarda urbanizatsiya ham katta ahamiyatga ega. Boz ustiga, respublikamiz rahbariyati qishloq joylarda ijtimoiy-iqtisodiy tub o‘zgarishlami amalga oshirish, qishloq industriyasi va infrastrukturasiga jiddiy e’tibor qaratmoqdaki, bu ham urbanizatsiya, uning ichkaridan, «yashirincha» rivojlanishidan darak beradi. Demak, urbanizatsiyaning umumiy demografik ko‘rsatkichi, garchi ma’lum qulayliklarga ega bo‘lsa-da, «uning ayrim nozik» jihatlari ham mavjud. 3. Amerikalik shaharshunos olim J.Jibbs urbanizatsiya jarayonini o‘rganish asosida uni quyidagi bosqichlardan iboratligini aniqlaydi: 1-bosqich qishloq joylarda qishloq belgilari ustun bo‘lgan shaharlar vujudga kelaboshlaydi, ammo ular hali qishloqlar rivojlanishidan ortdabo‘ladi. 2-bosqich-shahdLr\w rivojlanishda qishloqlardan o‘zib ketadi, qishloq areallarida markazlar paydo bo‘ladi. 3-bosqich qishloqlardan aholi shaharlarga ko‘chib boradi, areallar-ning markazlarida aholi ko‘payib, aglomeratsiyalashuv jarayoni ro‘y bera boshlaydi, atroflarida aholi kamayadi. 4-bosqich-aholi yirik shahar va aglomeratsiyalarda to‘planadi, kichik shahar va qishloqlarda esa kamayadi. 5-bosqich yirik shaharlardan aholi kichik shahar va qishloqlarga, shahar atroflariga qaytadi. Demak, urbanizatsiya ana shu bosqichlami bosib o‘tadi, biroq u turli hududlarda o‘ziga xos tarzda turli vaqtlarda amalga oshadi.tasdiqlangan bo‘lib, kelgusida mintaqalaming urbanizatsiya darajasini yaqqol namoyish etib beradi (M.Pacione, 2009, 69-b.). 0 ‘rta Osiyo va O‘zbekistondagi urbanizatsiya sharqona xususiyatga ega. Binobarin, bu yerda urbanizatsiya ko‘rsatkichini yaqin kelajakda 70-80 foiz bo‘lishini tassawur qilish qiyin va bunday aslo bo‘lmaydi ham. Sababi - bizda shaharlar rivojlanishi qishloq joylar bilan qadimdan an‘anaviy holda bog‘liq. Qolaversa, bunday mamlakatlarda urbanizatsiya ham katta ahamiyatga ega. Boz ustiga, respublikamiz rahbariyati qishloq joylarda ijtimoiy-iqtisodiy tub o‘zgarishlami amalga oshirish, qishloq industriyasi va infrastrukturasiga jiddiy e’tibor qaratmoqdaki, bu ham urbanizatsiya, uning ichkaridan, «yashirincha» rivojlanishidan darak beradi. Demak, urbanizatsiyaning umumiy demografik ko‘rsatkichi, garchi ma’lum qulayliklarga ega bo‘lsa-da, «uning ayrim nozik» jihatlari ham mavjud. 3. Amerikalik shaharshunos olim J.Jibbs urbanizatsiya jarayonini o‘rganish asosida uni quyidagi bosqichlardan iboratligini aniqlaydi: 1-bosqich qishloq joylarda qishloq belgilari ustun bo‘lgan shaharlar vujudga kelaboshlaydi, ammo ular hali qishloqlar rivojlanishidan ortdabo‘ladi. 2-bosqich-shahdLr\w rivojlanishda qishloqlardan o‘zib ketadi, qishloq areallarida markazlar paydo bo‘ladi. 3-bosqich qishloqlardan aholi shaharlarga ko‘chib boradi, areallar-ning markazlarida aholi ko‘payib, aglomeratsiyalashuv jarayoni ro‘y bera boshlaydi, atroflarida aholi kamayadi. 4-bosqich-aholi yirik shahar va aglomeratsiyalarda to‘planadi, kichik shahar va qishloqlarda esa kamayadi. 5-bosqich yirik shaharlardan aholi kichik shahar va qishloqlarga, shahar atroflariga qaytadi. Demak, urbanizatsiya ana shu bosqichlami bosib o‘tadi, biroq u turli hududlarda o‘ziga xos tarzda turli vaqtlarda amalga oshadi. 1. Акрамов 3.M., Раимов Т.Н. Об экономико-географическом изучении городов Узбекистана // Научные труды ТашГУ. -Т., 1964,5-35 с. 2. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно - терминологический словарь. - М.: Мысль, 1983,350 с. 3. Ата - Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р., Салиев А. Историко - демографические очерки урбанизации Узбекис тана. - Т.: Университет, 2002,125 с. 4. Ахмедов Э.А. Узбекистон шахдрлари мустак;иллик йилларида. - Т.: Абу Али Ибн Сино, 2002, 224 б. 5. Баранский Н.Н. Очерки по школьной методике экономической географии. -М .: Мысль, 1946, 227 с. 6. Браде И., Перцик Е., Питерский Д. Районная планировка и разработка схем расселения. -М .: Международные отношения, 2000, 136 с. 7. Занадворов B.C., Занадворова А.В. Экономика города. -М .: Академкнига, 2003, 271 с. 8. Зотов А., Раимов Т., Смирнов Н., Ёкубов Б. Узбекистон шахарлари. -Т.: Узбекистон, 1965, 282 б. 9. Лаппо Г.М. География городов. - М.: ВЛАДОС, 1997, 480 с.
10. Мавлонов А. Чул шароитида шахдрларнинг шаклланиши
ва ривожланиш муаммолари. (Бухоро вилояти мисолида). Геогр. фан номз. дисс. автореферата. -Т., 2010. 1. Акрамов 3.M., Раимов Т.Н. Об экономико-географическом изучении городов Узбекистана // Научные труды ТашГУ. -Т., 1964,5-35 с. 2. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно - терминологический словарь. - М.: Мысль, 1983,350 с. 3. Ата - Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р., Салиев А. Историко - демографические очерки урбанизации Узбекис тана. - Т.: Университет, 2002,125 с. 4. Ахмедов Э.А. Узбекистон шахдрлари мустак;иллик йилларида. - Т.: Абу Али Ибн Сино, 2002, 224 б. 5. Баранский Н.Н. Очерки по школьной методике экономической географии. -М .: Мысль, 1946, 227 с. 6. Браде И., Перцик Е., Питерский Д. Районная планировка и разработка схем расселения. -М .: Международные отношения, 2000, 136 с. 7. Занадворов B.C., Занадворова А.В. Экономика города. -М .: Академкнига, 2003, 271 с. 8. Зотов А., Раимов Т., Смирнов Н., Ёкубов Б. Узбекистон шахарлари. -Т.: Узбекистон, 1965, 282 б. 9. Лаппо Г.М. География городов. - М.: ВЛАДОС, 1997, 480 с.
10. Мавлонов А. Чул шароитида шахдрларнинг шаклланиши
ва ривожланиш муаммолари. (Бухоро вилояти мисолида). Геогр. фан номз. дисс. автореферата. -Т., 2010. Download 13.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|