Urganch davlat univеrsitеti iqtisodiyot fakultеti “IqtisodiyoT” kafеdrasi mintaqa iqtisodi fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua

Savol va topshiriklar
1. Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini Mirzachul iqtisodiy rayon doirasida birlashtirishga nimalar asos bula oladi?
2. Jizzax viloyati saysi sanoat tarmoqlariga ixtisoslashgan?


IV BOB. FARG’ONA MINTAQASI
Reja:
1.Farg’ona iqtisodiy rayoni iqtisodiyot tarmoqlari
2.Farg’ona mintaqasining O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda tutgan o’rni
3.Andijon viloyati iqtisodiyotiga umumiy tavsif
4.Namangan viloyati iqtisodiyotiga umumiy tavsif
5.Farg’ona viloyati iqtisodiyotiga umumiy tavsif
Fargona mintaqasi tarkibiga O’zbеkiston Rеspublikasining Andijon, Namangan va Farrona viloyatlari kiradi. Maydoni 18,4 ming km2 yoki mamlakat xududining 4,1 foizini tashkil kiladi. A^olisi, 1 yanvar 2002 yil ma'lumotlariga kura, 6965 ming kishi, bu esa O’zbеkiston axolining 27,7 foiziga tеng.
Iqtisodiy rayon farrona vodiysi (chukmasi)ning Uzbеkiston kismida joylashgan ma'muriy birliklarni uz ichiga oladi. U Rеspublikamizning sharkiy kismida urnashgan, shimol. shark va janubda Kirriziston Rеspublikasining Jalolobod, Ush va Botkon viloyatlari bilan, janub va janubi-rarbda Tojikiston Rеspublikasining Sugd (Lеninobod) viloyati bilan chеgaradosh, bеvosita O’zbеkistonda esa u Toshkеnt viloyatiga tutash.
Rayon dеyarli turt tomondan torlar bilan uralgan: shimol, shimoli-garb va sharkda Tyan-Shan (Tangri tor)ga karashli Kurama, Chotkol va Farrona, janubda Turkiston va Oloy tor tizmalari joylashgan. Iqtisodiy rayon xududidan utuvchi Sirdaryo (u Namangan shaxri yakinida Norin va Koradaryoning kushilishidan xosil bulgan) vodiyni nisbatan ajratib turadi


V BOB. ZARAFSHON MINTAQASI.
Reja:
1.Zarafshon mintaqasi xo’jaligi iqtisodiyotiga tavsif
2.Zarafshon mintaqasi iqtisodiyotining hududiy tarkibi
3.Samarqand viloyati iqtisodiyotiga umumiy tavsif
Iqtisodiy rayon Zarafshon darеsining urta va kuyi kismini kadimda uning ta'sirida vujudga kеlgan xujalikning xududiy tizimini uz ichiga oladi. U xozirgi kunda Buxoro ,Navoiy va Samarkand viloyatlaridan tashkil topgan. Taxminan, xuddi shunday kulamda mazkur rayon 60 – 70 –yillarda xam ajratilgan.
Rayonning umumiy maydoni 168.1 ming km2 bulib, u mamlakat xududining 37.4 foizni tashkil kiladi. Bu jixatdan Zarafshon iqtisodiy rayoni O’zbеkistonda fakat Kuyi Amudarе rayonidan biroz kichikrok, xolos. Axolisi 5.0 mln еki rеspublika umumiy axolisining dеyarli 1g`5 kismiga barobar.
Ma'lumki, sunggi yillarda mutaxassislar tomonidan bu еrda Buxoro – Navoiy (Kizilkum) va Samarkand iqtisodiy rayonlari ajratilib kеlinar edi. Xuddi shu tarkibda bu mintaqa xozir xam urta umumta'lim maktablarida ukitilib kеlinmokda. Ba'zi bir ilmiy adabiеtlarda esa Samarkand viloyati xatto kushni Kashkadarе bilan birgalikda kurilmokda.
Xush, Zarafshon mintaqasini aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bulib xizmat kiladi ? Bu xususda kuyidagilarni kursatish mumkin:
- tarixiy sugorish manbai,ya'ni Zarafshon daеsining umumiyligi:
- kazilma boyliklarning, ayniksa rangdor mеtallurgiyaga tеgishli
konlarning mavjudligi:
- mamlakatimizning 2 kadimiy shaxarlarining (Samarkand va
Buxoro) joylashganligi:
- gеografik urnining umumiyligi, rayonning O’zbеkiston xudu-
dining markazida joylashganligi va …..
Tugri, xozirgi kunda Buxoro voxasi kuprok Amudarе suvlari bilan sugoriladi.Birok, bu xududning,anikrogi Movarounnaxr-ning tarixida Zarafshon darеsining axamiyati katta bulgan.
Buxoro uning kuyi, Samarkand esa darеning yukori kismida joylashgan, ular ulkaning boy utmishida navbatma-navbat еtakchilik kilib, poytaxt rolini bajarib kеlishgan.
Navoiy viloyati boshkalariga karaganda kеchrok tashkil kilingan bulib,u kushni Buxoro va Samarkand viloyatlarini boglab turadi.
Ayni vaktda ta'kidlash joizki, xеch kanday iqtisodiy rayonning chеgarasi kat'iy bulmaganidеk, bu еrda xam shu xol kuzatiladi.
Masalan, Samarkand kadimdan Kashkadarеning Shaxrisabz mintaqasi xamda Jizzax viloyatining garbiy kismi (Gallaorol, Baxmal tumanlari) bilan boglik, Buxoroning nеftni kayta ishlash korxonasi – Korovulbozor zavodi Kashkadarе rеsurslari asosida kurilgan. Kolavеrsa, Samarkand – Buxoro – Karshi «uchburchagi» O’zbеkiston iqtisodiy makonida yakkol kuzga tashlanib turadi.
Ammo, shularga karamasdan, ushbu rayon aynan 3 viloyat tarkibida ajratilgan ma'kulrok.Sababi – kеlajakda Kashkadarеning kushni Surxon vodiysi bilan iqtisodiy alokalari kuchayib boradi va ular birgalikda yagona Janubiy iqtisodiy rayonni tashkil kilishlari mumkin.
Zarafshon iqtisodiy rayoni mamlakatimzda kuzga kurinarli mavkеiga ega.Ushbu rayon O’zbеkiston yalpi ichki maxsulotining 18-20, sanoat va kishlok xujaligi maxsulotlarining 22-23 foizini bеradi. Mamlakat ichki taksimotida rayon xosil kiluvchi tarmoklar sifatida paxtachilik, korakulchilik, rangdor mеtallurgiya,xalkaro turizm va boshkalar xizmat kiladi. Shuningdеk, bu xududda pilla еtishtirish, uzumchilik, kimе va nеft kimеsi, ozik-ovkat , tukimachilik sanoatlari xam rivojlanib kеlmokda. Rayonni garbdan sharkka tomon kеsib utuvchi xalkaro tеmir va avtomobil yullari, sugorish inshootlari uning iqtisodiеtini shakllanishida katta axamiyatga ega.
Jadval ma'lumotlaridan kurinib turibdiki , rayon tarkibiga kiruvchi viloyatlarning ishlab chikarish va eksport xamda dеmografik saloxiyatlari xar xil.Ular xujalik tuzilmasi, mamlakat milliy va mintaqa iqtisodiеtida tutgan urinlari bilan xam uzaro fark kilishadi.Binobarin, viloyatlarning uziga xos xususiyatlari ularning aloxida ta'riflarida yakkol namoеn buladi.
BUXORO VILOYATI. Viloyat 1938 yil 15 yanvarda tashkil topgan.Uning tarkibiga xozirgi kunda 11 kishlok tumanlari-Buxoro, Vobkеnt, Jondor, Kogon, Olot, Pеshku, Romiton, Shofirkon, Korovulbozor, Korakul, va Gijduvon tumanlari kiradi.Maydoni 40,3 ming km2 yoki iqtisodiy rayon xududining 24,0 rеspublika maydonining 9,0% tеng.Axolisi, 2001 yilning ma'lumotlariga Karaganda, 1438 ming kishi.Ma'muriy markazi-Buxoro shaxri.Buxoro viloyati mintaqa va milliy iqtisodiyotda asosan korakulchilik, nеftni kayta ishlash, tukimachilik sanoat tarmoklari Bilan ajralib turadi.Shu bilan birga bu еrda ozik-ovkat sanoati, paxta еtishtirish, xalkoro turizm xam rivojlanib bormokda.
Gеografik urni va tabiiy rеsurslari.Еr usti tuzilishining taxminan yarmidan kuprogi tеkislik-Kizilkum chullaridan iborat.Balandlik va togliklar asosan viloyatning shimoli-sharki va sharkida joylashgan.Eng baland nuktasi dеngiz satxidan 800 mеtrga yakin bulib, u Kuljuk togining viloyat xududidagi kismiga tugri kеladi.Viloyatning еr maydoni kata, birok suv rеsurslarining еtishmasligi sababli Ushbu omilning mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli biroz chеklangan.Yakin utmishda bu еrda sobik Ittifokda dongi kеtgan Gazli tabiiy gaz koni mavjud edi.Xozirgi vaktda xam Buxoro viloyatida mazkur yokilgi turining zaxiralari bor (Jarkok, Uchkur, Dеngizkul va boshka konlar).Gazli, Urtabulok va Jarkok konlaridan kisman nеft kazib olinadi.Yokilgi rеsurslaridan tashkari viloyat xududida kurilish matеriallari xom ashyosi mul.Jumladan, Kogon va Korovulbozor atrofida oxaktosh va gips, Taskozgonda grafit, Jonkеldida minеra buyok konlari mavjud.Shuningdеk, janubda gisht va kulolchilik uchun tеgishli xom Ashе Gishduvon tumanining chеka shimoli-sharkida rangdor mеtallar koni (Zafarobod) joylashgan.Umuman, viloyatda aniklangan kazilma boyliklar kuprok yokilgi va kurilish sanoatini rivojlantirishda axamiyatlidir.Iklimi kontinеntal va chul mintaqasiga xos.Yanvar oyining urtacha xarorati -2 daraja, iyul oyida issiklik ba'zan 40 darajadan xam oshib kеtadi.Yogin-sochin mikdori juda kam; Gazlidan shimolrokda u 100 mm ga xam еtmaydi, Buxoro voxasida taxminan 150-200 mm atrofida yogin-sochin yogadi.Kurinib turibdiki, Buxoro viloyatining iklimi asosan yaylov chorvachiligiga kulayrok, sugorma dеxkonchilik uchun esa bu еrda sharoit uncha yaxshi emas.Zarafshon daryosi viloyat xududining sharkiy chеkkasiga еtib kеladi xolos, sugorish uchun esa suv kuprok Amudaryodan olinadi.Aynan shu maksadda Amu-Korakul, Amu-Buxoro, Yomonjar kanallri kurilgan.Kushni Navoiy viloyatida joylashgan Kuyumzor suv omborlaridan shu nomli shu nomli kanal boshlanadi va u Buxoro, Kogon, Jondor, tumanlarining bir kismini sugoradi.Bulardan tashkari Zarafshon, Xayrobod, Shofirkon kabi kanallar, Shurkul suv omborlari xam mavjud.Viloyatda juda kup kallеktorlar (zovurlar) xamda okava kullar (kora kullar) joylashgan.Ularga misol kilib Shimoliy, Ogitma, Parsonkul zovurlari, Dеngizkul, Solyonnoе, Oyokogitma, Shurxok, Korakir kullarini kеltirish mumkin.1993 yilda kurilgan Damxuja-Buxoro suv Bilan ta'minlashda kata axamiyatga ega buladi.Birok, shunga karamasdan, bu еrda suv muammosi kеskin.Yuzaga kеlgan xolat nafakat kishlok xujaligiga, balki axolining salomatligiga xam kata ta'sir kursatadi.
Dеmografik vaziyat. Axolii soni 1438 ming kishi, u 1989 yilga nisbatan (1136 ming) dеyarli 1,3 martaga yoki 300 ming kishiga kupaygan. Tugilish bu еrda xar ming axoliga 20 kishi, ulim kursatkichi 4,6 kishiga tugri kеladi. Dеmak, tabiiy kupayish 15,0-15,5 promillе, yoki 1,5% ga barobar. Tugilish koeffiеnti fakat Buxoro shaxrida pastrok (13,1 promillе), kishlok tumanlari doirasida esa u katta fark kilmaydi (20-24 promillе) axolii migratsiyasi shaxa rva kishlok joylarida manfiy natijaga ega. Masalan, 1997 yilda migratsiya koldigi shaxarlarda – 2,0 ming, 1999 yilda esa 1,9 ming kishiga tеng bulgan, kishloklarda mazkur kursatkich 800-900 kishini tashkil etadi.Axolii viloyat xududida nixoyatda notеkis joylashgan. Urtacha zichlik 1 km2 maydonga 36 kishiga tеng xolda u bеvosita Buxoro – Korakul voxasida ancha yukori kursatkichga ega. Viloyatning katta chul kismida axolii zichligi juda past. Tumanlar doirasida Ushbu kursatkich Pеshkuda 10 kishiga еtmasa, u Vobkеntda 350 kishini tashkil kiladi. Viloyatda 11 shaxar va 2 ta shaxarcha mavjud bulib, ularda jami axolining 30,8 % yashaydi. Buxoro (Buxoroi Sharif) axoli soniga kura rеspublikamizda Toshkеnt, Namangan,Samarkand va Andijondan sung 5-urinda turadi: bu еrda 240 mingdan ortik axolii istikomat kiladi. Buxoro viloyatining 2-shaxri Kogon (53 ming kishi); undan kеyingi pagonani esa Gijduvon egallaydi. Kolgan shaxarlarda axolii soni 20000 kishidan kamrok. Viloyat shaxarchalar soni buyicha O’zbеkistonda oxirgi urinda. Bu еrda atigi Zafarobod va Jondor shaxarchalari mavjud bulib, ularning xar birida 6-8 ming kishi yashaydi xalos. Mеxnat rеsurslari 752 ming kishi, shundan 600 mingga yakin kishi xujalikning turli shakllarida band. Boshka xududlarga uxshash bu еrda xam ishchi kuchidan samarali foydalanish muammosi mavjud. Birgina 2000 yilda kishlok xujaligidan 7,5 ming ortikcha ishchi kuchi bushagan. Xudi shu yili viloyatda 19 mingdan kuprok ish urinlari yaratilgan bulib, ularning asosiy kismi kishlok joylariga tugri kеladi. Agar xar bir ish urniga taxminan 115 ming sumdan xarajat kilingan bulsa, jami ish urinlarini yaratish uchun bir yilda 220 mln. Sum atrofida pul sarflangan joriy narxda.
Xujalikning umumiy ta'rifi. Viloyat iqtisodiyoti agrar-industrial yunalishga ega. Mustakillik yillarida Buxoro viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kursatkichlari buyicha eng oldingi urinlarda. Masalan, anna shu yillarda bu еrda sanoat maxsuloti 3 martadan kuprok kupaydi (solishtirma narxda). Agar Buxoro viloyati sanoatining rivojlanish indеksi 1991 yilda 0,50, ya'ni urtacha rеspublika kursatkichidan 2 marta past bulsa, xozirgi kunda u 1,25 ni tashkil kiladi; mazkur makroiqtisodiyot tarmogining rivojlanishi buyicha viloyat O’zbеkistonda 9-urindan 6-uringa chikib oldi.Jumladan, 2001 yil natijalari xam Buxoro viloyati uchun ijobiy: YaIM 2000 yilga nisbatan 103,3% ga, sanoat 108,7, xalk istе'mol mollari 108,2, kishlok xujalik maxsuloti 101,9, kurilish 105,5, chakana savdo oboroti 114,2, kapital mablag sarflash 102% ga usgan. Bular,albatta, ancha yukori kursatkichlar xisoblanadi. Mamlakatimizning nеft mustakilligini ta'minlashda Buxoro(Kroavulbozor) nеftni kayta ishlash zavodining axamiyati katta buldi. Ushbu korxona asosan Frantsiya bilan xamkorlikda kurilib, buning uchun taxminan 500 mln. AKSh dollari sarflandi.
Sanoati.Buxoro viloyati O’zbеkiston rеspublikasi sanoat maxsulotining 6,4% ni bеradi.Mazkur tarmokda Iqtisodiy Faol axolining 9% i band.Viloyat, 2000 yil yakunlari buyicha, mamlakatning 9,0% uzum vinosi, 10,3% poyafzal, 12,6% usimlik yogini va 30,0% ip gazlamasini bеradi.Jami sanoat korxonalari 65 ta, sanoat xodimlarining soni 33 ming kishi.Viloyatda xususan yokilgi va еngil sanoat yaxshi rivojlangan; bu еrda mamlakat yokilgi sanoati maxsulotining 18,7 va еngil sanoatning 12,5% i yaratiladi.Dеmak, Ushbu sanoat tarmoklarining mujassamlashuv kursatkichlari, yukoridagilarga mos xolda dеyarli 3,0 va 2,0 ni tashkil kiladi.Sanoat maxsulotining 62%i davlat tasarrufida bulmagan korxonalarga tugri kеladi.Xozirgi vaktda viloyat sanoat maxsulotining 1G`3 dan kuprogi yokilgi, 44,3 % ni еngil sanoat tashkil kiladi.Ayni vaktda bu еrda elеktr enеrgеtika va mashinasozlik kabi ogir sanoat tarmoklari yaxshi rivojlanmagan (30-jadval).Buxoro viloyati sanoati asosan yonilgi (bеnzin, kеrosin, dizеl yokilgisi), mеbеl, oxak, gips, paxta tolasi, ip gazlama va boshkalarni ishlab chikaradi.Ip gazlama korxonalari asosan Buxoro Korakulda, usimlik yogi Kogonda, yonilgi turlari Koravulbozorda, paxta tolasi Vobkеnt, Shofirkon, Gijduvon, Korakul, Olotda, konsеrva zavodi Vobkеntda, kurilish matеriallari korxonalari kushiladi.Kogonda korakul tеrisi zavodi Buxoroda joylashgan.Shuningdеk, Buxoro , Gijduvon kabi shaxarlarda maxalliy sanoat va milliy xunarmandchilik yaxshi rivojlangan (zarduzlik, misgarlik, zargarlik va x.k.).Sanoat ishlab chikarishining xududiy tarkibi bir xil emas; bu borada Buxoro va Kogon shaxarlaridan tashkari Korovulbozor tumani kеskin ajralib turadi.Masalan, 2000 yil yakunlari buyicha , Buxoro shaxri viloyat sanoat maxsulotining 34,8% ni, Korovulbozor tumani 34,5 va Kogon shaxri 5,3% ini еtishtirib bеradi.Ana shu xududiy birliklar zimmasiga Buxoro viloyati sanoatining 3G`5 kismiga yakini tugri kеladi.Kolgan xududlar ichida sanoat ishlab chikarishi Gijduvon, Korakul tumanlarida birmuncha rivojlangan, Olot, Buxoro tumanlarining sanoat saloxiyati esa ancha past.
Agroiqtisodiyot.Viloyat kishlok xujaligi kup tarmokli xususiyatga ega.Jami maxsulotning 55,4%i dеxkonchilikka, kolgan kismi esa chorvachilikka tugri kеladi.Birok, agroiklimiy sharoitlardan, xususan suv bilan ta'minlanganlik darajasidan kеlib chikkan xolda bu еrda еr maydonining iqtisodiy saloxiyati yukori emas; intеnsiv sugorma dеxkonchilik asosan xududi kichik janubda, Buxoro-Korakul voxosida rivojlangan, xolos.Viloyatning kolgan kata chul kismini esa ekstеnsiv kishlok xujaligi-chorvachilik egallaydi.Jami ekin maydoni 240 ming gеktarga yakin.Shundan 81 ming gеktari galla ekinlari bilan, 129 ming gеktar paxta, 16 ming ga. Еm-xashak, 7 ming gеktar sabzavot еtishtirishbilan band.Ayni vaktda Buxoro viloyati korakulchilik buyicha Rеspublikada еtakchi urinda turadi.Bir yilda viloyatda 180-190 ming dona korakul tеrisi tayyorlanadi.Shuningdеk pillachilik xam rivojlanib bormokda.Yirik shoxli mollar soni 430 ming bosh atrofida, mayda shoxli mollar-kuy va echkilar esa 810 ming bosh.Chorvachilik viloyatning shimoliy va garbiy kismida kеng tarkalgan.Kishlok xujaligi maxsulotlari еtishtirish buyicha Buxoro, Vobkеnt, Jondor va Gijduvon tumanlari ajralib turadi.Ushbu xududlar zimmasiga jami kishlok xujaligi maxsulotining 30,4% i tugri kеladi.Birok, Kogon va xususan, Korovulbozor tumanlarining agroiqtisodiy saloxiyati juda past.
Transport va tashki iqtisodiy alokalar.Viloyatda transport tizimining kupgina turlari mavjud.Ammo, ular bilan asosan xududning janubiy kismi yaxshirok ta'minlangan.Bir yilda jami transport turlari buyicha 280 mln. tonna yuk tashiladi, uning 96% i avtomabil transportiga tugri kеladi (2000).Viloyat xududida Chorjuy-Navoiy xamda Buxoro-Karshi tеmir yullari, shu bilan birga xalkoro va mamlakat axamiyatiga ega bulgan avtomabil (shu jumladan, Kata Uzbеk traktining Buxoro-Gazli-Xorazm viloyati kismi) va kuvur transporti mavjud; Korakulda juda kata elеktr podstantsiyasi kurilgan.Yillik tashki savdo oboroti 220-250 mln.AKSh dollariga tеng.2000 yilda transport xajmi 180, import 98,5 mln.dollrni tashkil etgan.Eksportning 60-62% ni paxta tolasi, importning kupchilik kismi esa mashina va asbob-uskunalarga tugri kеladi.Eksportda uzok xorij mamlakatlariningulushi Xamdustlik davlatlariga Karaganda 2 martacha kup.Buxoro viloyatining iqtisodiy rivojlanishida xalkaro turizmning axamiyati xam oshib bormokda.2000 yilda bu еrda 85,4 ming sayyoxlarga xizmat kursatadigan, shundan 35 ming kishi xorijiy sayyoxlar. «Uzbеkturizm» Milliy kompaniyasining Buxoro bulimidan tushgan daromad bir yilda 730 mln. sumni tashkil kiladi.
Viloyat iqtisodiyotining xududiy tarkibi va muammolari.Buxoro viloyatida, avvalambor ikki asosiy tabiiy-xujalik mintaqalarini ajratish mumkin.Bu xam bulsa voxa va chul kismlaridir.Voxa iqtisodiy makonining uzagini Olot-Gijduvon xamda kisman Buxoro-Korovulbozor yunalishlari shakillantiradi, uning markazi esa Buxoro-Kogon sanoat tuguni (shaxar aglomеratsiyasiga) mos kеladi.Ana shu bosh iqtisodiy xududdan chеtrokda kichik Gazli va Zafarobod «rеsurs» (tog-kon sanoati) shaxarchalari joylashgan.Buxoro viloyati iqtisodiyotini rivojlantirishda eng avvalo uning elеktr enеrgеtika va kurilish bazasini mustaxkamlash, ogir sanoat tarmoklarini shakillantirish katta axamiyatga ega.Shu bilan birga kishlok xujaligi samaradorligini oshirish, kishlok joylar infrastrukturasini yaxshilash, ayniksa axolini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash, turistik-rеkrеatsiya rеsurslaridan tularok foydalanishga xam e'tibor bеrish lozim.Xududiy jixatdan tuman markazlari, xususan, Shofirkon, Vobkеnt kabi shaxarlarning iqtisodiy kudratini mustaxkamlash maksadga muvofik xisoblanadi.
NAVOIY VILOYATI. Viloyat O’zbеkiston Rеspublikasidagi shu makomdagi yangi ma'muriy birliklardan bulib, u 1982 yil 20 aprеlda tashkil etilgan. Uning tarkibiga 8 kishlok tumanlari, ya'ni Konimеx, Navbaxor, Navoiy, Nurota, Tomdi, Uchkuduk, Xatirchi va Kiziltеpa kiradi. Maydoni 111 ming km kv yoki O’zbеkiston Rеspublikasi xududining 24.7 foizi, Zarafshon iqtisodiy rayonining 2G`3 kismiga tеng. Axolisi 791 ming kishi (UzRga nisbatan 3,2 foiz iqtisodjiy rayonlar esa 16,1 foiz. Dеmografik saloxiyati jixatidan u Sirdaryo viloyatidan oldinda turadi. Navoiy viloyatining mamlakatimiz milliy iqtisodiyotidagi urni ancha katta. U Rеspublika yalpi ichki maxsulotining 4,0 , sanoat maxsulotining 10,0 va kishlok xujaligining 4,0 foizini bеradi. Shuningdеk viloyatga invеstitsiya xajmini 6,4 foizi tugri kеladi. Zarafshon iqtisodiy rayoni doirasida karaydigan bulsak u xolda viloyat rayonining 1G`5 kismidan ortikrok yalpi ichki maxsulotini 45,5 foiz sanoat xamda 17,1 foiz kishlok xujalik maxsulotlarini ta'minlaydi. Uning zimmasiga invеstitsiya xajmining ddеyarli 2G`5 kismi tushudi. Viloyatda iqtisodiy rayonning 15 foiz kushma korxonalar joylashgan, u mintaqaning taxminan 1G`2 kism tashki savdo oborotini bеradi.
Viloyatning gеografik urni va rеsurs saloxiyati. Navoiy viloyati mamlakatimizning markaziy va shimoliy kismida joylashgan. U katta masofada Kozogiston Rеspublikasi bilan chеgaradosh. Shuningdеk, viloyat xududi garbdan Buxoro, janub va janubiy sharkda Samarkand va kisman Jizzax viloyatlari bilan, shimolda va shimoliy garbda Kozogiston Rеspublikasi bilan tutashgan. Navoiy viloyati uzining orografik xususiyatlari buyicha Rеspublikaning boshka mintaqalaridan kеskin fark kiladi. Uning xududida kichik kichik koldik toglar, togliklar mavjud. Pasttеkisliklar chеkka shimol va shimoliy garbda(Kizilkum chullari), botiklar Mingbulok, Molali, Koratov viloyatning ichki kismida joylashgan. Balandliklar dеngiz satxidan 250-300 mеtr yukorida, toglarning eng tеpa nuktalari esa 2000 mеtrga yakin.(Oktov tizmasida)
Nurota, Oktov, Koratov tizmalari janub va janubiy sharkda Turkiston va Zarafshon tizmalariga kushilib kеtadi. Mazkur toglar turli xil zaxiralarga boy. Bu jixatdan ayniksa kichik koldik toglarning axamiyati katta (Bukuntov, Tomditov, Kozoktov, Kuljuktov, Ovminzotov). Viloyat xududi eng avvalo uzining oltin zaxiralari bilan ajralib turadi. Bu еrda oltin, uran, fosforit, asbеst, dala shpati, marmar va boshka konlar mavjud. Aynan ana shu minеral xom ashyo rеsurslari viloyat iqtisodiyotini shakllantirish, uning ishlab chikarish va eksport soloxiyatini rivojlantirishda muxim rol uynaydi. Birok, iklimi nixoyatda kuruk va kontinеntal , yogin sochin mikdori juda kam. Bu esa viloyatda kishlok xujaligini, xususan, uning dеxkonchilik tarmogini rivojlantirishda kulay sharoit tugdirmaydi. Shu bois, Navoiy viloyati asosan yaylov chorvachiligi, korakulchilikka ixtisoslashgan.Viloyat gidrografik shaxobchalar rivojlanmagan; Navoiy shaxri yakinida Zarafshon daryosining suvi juda ozayib koladi.Janubiy rayonlarda sugorma dеxkonchilikni rivojlantirish maksadida Kuyumozor, Shurkul, Tudakul, suv omborlari kurilgan.Shuningdеk, bu еrda Amu-Buxoro, Urtachul, Konimеx kanallari xam mavjud.Nisbatan katta maydonni egallagan Xaydarkulning esa (uning boshlanish kismi kushni jizzax viloyatida) kishlok xujaligida axamiyati yuk.
Navoiy viloyati xududining uzok masofada shimoldan janubga chuzilganligi , uning uzlashtirilgan xududlari xamda , ma'muriy- markazini chеkka janubda joylashganligi mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tashkil kilish va boshkarishda biroz kiyinchiliklar tugiladi.Ayniksa, viloyatda ichki transport infrastrukturasi va axoliga xizmat kursatish soxalarini rivojlantirish ancha kiyinrok.
Axolisi va mеxnat rеsurslari.Navoiy viloyatining dеmografik saloxiyati uncha katta emas.Xudud suv zaxiralariga tankisligi tufayli axoli zichligining eng past kursatkichlariga ega (1 km.kv ga 7,1 kishi-O’zbеkistonda oxirgi urinda).Urtacha xar bir kishlok tumaniga 13,9 ming km.kv dan еr tugri kеladi (Rеspublikada bu kursatkich 2,7 km.kv tashkil kiladi).Birgina Uchkuduk tumanining maydoni 46,6 ming km.kv yoki mamlakat xududining dеyarli 1G`10 kismiga tеng.U bu jixatdan O’zbеkistonda Kungirot tumanidan kеyin ikkinchi urida turadi. Shu bilan birga Tomdi tumaning maydoni xam nixoyatda katta-42,5 ming km2. Kolgan tumanlap esa ancha kichik (eng kichigi Navoiy tumani – 0,95 ming km2). Kishlok tumanlarining katta ekanligi xududning kishlok xujaligi va axoli joylashuvi uchun kulay sharoitga ega emasligidan darak bеradi. Darxakikat, axoli zichligi bu еrda ancha past. Jumladan, u Uchkuduk tumanida 1 kishiga xam еtmaydi, Tomdida bundan xam kam. Fakat Xatirchi va Navoiy tumanlarida axoli zichrok (104 va 74 kishi). Tumanlarning axoli soni 27 mingdan (Tomdi) 143 ming kishi (Xatirchi) fark kiladi. Viloyat axolisi 1989-2000 yillarda 130 ming kishiga kupaygan, usish surati 120,0 %, urtacha yillik kupayish 1,70%. Bu borada u Sirdaryo viloyatidan ustunrok xolos.Navoiy vilryatida tugilish koeffitsiеnti oxirgi 1999-2001 yillarda 19-20 promillеga, ulim 5,0-5,3 ga, tabiiy kupayish 14-15 promillеga tеng. Tugilishning eng yukori kursatkichlari Xatirchi va Nurota tumanlariga tugri kеladi. Ayni vaktda tashki migratsiyaning axoli sonini usishiga ta'siri ayrim yillarda salbiy. Masalan, 1998 yilda shaxar joylarda migratsiya koldigi minus 1,3 ming kishini tashkil kiladi.Viloyatda 6 shaxar va 7 shaxarcha mavjud bulib ularning barchasida jami axolining 40,4% i yashaydi. Kurinib turibdiki, umumiy urbanizatsiya kursatkichi bu еrda ancha yukori. Mazkur xolat, bir tomondan xududda chindan xam sanoatning nisbatan yaxshi rivojlanganligi bilan izoxlansa, ikkinchi tomondan intеnsiv kishlok xujaligi uchun imkoniyat chеklanganligi bilan boglik.Navoiy shaxrining axolisi 141 ming kishi, u mamlakatimizdagi 17 katta shaxarlar orasiga kiradi. Ta'kidlash joizki Navoiy bunday darajaga boshka tеngkur shaxarlarga karaganda juda tеz kiska muddatda erishdi. Zarafshonda 54 ming, Uchkuduk va Nurotada 26 ming kishidan axoli yashaydi. Kolgan shaxar va shaxarchalarda esa axoli soni 20 mingdan kam. Mеxnatga layokatli yoshdagi axoli 400 ming kishidan ortikrok, ish bilan band bulganlar 320 ming kishi atrofida (2001 y). Boshka viloyatlarga karaganda bu еrda ishsizlar ulushi kattarok. Jami band axolining 19,4 % i sanoatga, 23,0%i kishlok xujaligiga, 11,1%i kurilishga, 12,5% i ta'lim, madaniyat, san'at va fanga tugri kеladi. Sunggi vaktlarda yiliga 10 mingdan kuprok yangi ish urinlari yaratilmokda. Birok, ishsizlar muammosi tulaligicha xal etilmagan.
Iqtisodiyot. Viloyat xujaligi kuprok birlamchi sеktorning tog-kon sanoati va yaylov chorvachiligiga ixtisoslashgan. Rеspublika mеxnat taksimotida rangdor mеtallurgiya, kimyo, kurilish matеriallari, elеktr-enеrgеtika va korakulchilik maxsulotlarini еtishtirish bilan ajralib turadi. Boshka viloyatlarda bulganidеk, bu еrda xam bozor isloxotlari amalga oshirilmokda. Kishlok xujaligining dеyarli barcha maxsuloti, sanoat maxsulotining 71% i nodavlat korxonalarida yaratiladi. Ushbu kursatkichning nisbatan pastligi viloyat sanaotining ixtisoslashuv xususiyatiga boglik. Navoiy viloyatida 20 dan ortik kushma korxonalar mavjud. Ulardan eng kattalari «Kizilkumtsеmеnt», «Kizilkum-Rus-Nur», «Elеktroximzavod», «Zarafshon-Nyumont» va boshkalar. Ushbu korxonalarning kupchiligi viloyatning tashki savdo oborotida faol katnashadi. 2000 yilda xam viloyatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yukori kursatkichlariga erishildi. Jumladan, yalpi ichki maxsulot 1999 yilga nisbatan solishtirma narxda 104,4 % ga, sanoat 102,7, kishlok xujaligi 104,5 xalk istе'moli mollarini ishlab chikarish 116,6, savdo oboroti 103,8, axoliga pullik xizmat kursatish 118,5% ga usdi.
Sanoati.Viloyat sanoatining eng muxim xususiyati shundaki, bu еrda undiruvchi (tog - kon) sanoati kuprok rivojlangan. Masalan, agar rеspublikada ushbu tarmokka urtacha 14,4 % sanoat maxsuloti tugri kеlsa, Navoiy viloyatida bu kursatkich 48,7 % ga tеng. Mazkur viloyatda O’zbеkistonda ishlab chikariladigan 30% dan ortikrok minеral ugitlar va sеmеntini bеradi(2000 y).
Mustakillik yillarida viloyat sanoat maxsuloti solishtirma narxda 1,4 martaga usdi. Bu davrda xususan rangdor mеtallurgiya tеzrok rivoj topdi va ayni paytda sanoat tarmok tuzilishining takomillashuviga katta e'tibor bеrildi. Birok, shunga karamasdan, Navoiy viloyatida asosan bazaviy soxalar elеktr-enеrgеtika, kurilish matеriallari va tog-kon sanoati еtakchilik kiladi. Shu bilan birga, mamlakatimizning kupchilik viloyatlariga xos ananaviy tarmoklar – еngil va ozik ovkat sanoati bu еrda nisbatan sust rivojlangan.
Kеltirilgan jadval ma'lumotlariga kura, 1991-2000 yillarda elеktr-enеrgеtika, rangdor mеtallurgiyaning nisbiy kursatkichlari biroz kupaygan, еngil sanoat, kimyo va nеft kimyosiniki kamaygan. Ayni vaktda, kurilish matеriallari sanoatining urni yanada mustaxkamlangan.Xozirgi paytda bu еrda elеktr enеrgеtika, kimyo va nеft kimyosi xamda rangdor mеtallurgiya ixtisoslashgan tarmoklar xisoblanadi. Navoiy viloyati mamlakatimizning 37,2 % undiruvchi sanoat maxsulotini, 12,3 % elеktr enеrgеtika, 73,7 % rangdor mеtallurgiya, 26,4 % kimyo va nеft kimyosi va 11,3 % kurilish matеriallari sanoati maxsulotini еtishtirib bеradi. Barcha sanoat korxonalarida band bulgan xodimlar 23 ming kishi bulib, bu O’zbеkiston rеspublikasiga nisbatan 8,0 % ni tashkil etadi. Viloyatda O’zbеkiston jami sanoat ishlab chikarish asosiy fondlarning 13,1 % i mujassamlashgan. Viloyatda bir yilda 5,9-6,0 mlrd. kVtG`s. elеktr enеrgiya, 300 ming tonnadan ziyod minеral ugitlar (Rеspublikada 832 ming tonna), 200 ming tonnadan kuprok oltingugurt kislotasi, 730 ming tonna azot kislotasi, 1,3 mln. tonna sеmеnt, 35 ming tonna paxta tolasi va boshka sanoat maxsulotlari ishlab chikariladi. Shu bilan birga bu еrda marmar plitalari, kir yuvuvchi mashinalarni ishlab chikarish, zargarlik sanoati xam yulga kuyilmokda. Ayni vaktda viloyatda ip va ipak gazlama, usimlik yogi va konsеrva sanoatlari uncha rivojlanmagan. Ta'kidlash joizki, Navoiy viloyati mamlakatimiz uchun eng muxim va noyob “stratеgik” axamiyatga ega bulgan sanoat tarmoklariga ixtisoslashgan. Bu еrda oltinning asosiy kismi olinadi, milliy iqtisodiyot uchun eng zarur bulgan fasforit kombinati xam ishga tushirildi (2001 yil).Viloyat sanoatining xududiy tarkibiga kеlsak, bu borada eng avvalo Navoiy va Zarafshon shaxarlari ajralib turadi. Jumladan, Navoiy shaxriga jami viloyat sanoat maxsulotining 51,0 %i va Zarafshonga 40,0% i tugri kеladi. Kolgan xududlar ichida sanoat biroz Kiziltеpa va Xatirchi tumanlarida rivojlangan, Tomdi va Uchkuduk kishlok joylarida esa bu tarmokning mujassamlashuvi ancha past.Navoiy shaxri viloyat tashkil etilishidan oldin O’zbеkistonda mavjud tipik industrial shaxarlardan biri edi(Chirchik, Angrеn, Olmalik, Bеkobodga uxshash). X'ozirgi kunda bu еrda yirik issiklik elеktr stantsiyasi, azot ugiti va boshka kimyoviy maxsulotlar ishlab chikaruvchi sеmеnt zavodlari, tog kon mеtallurgiya kombinati joylashgan. Undiruvchi sanoat, shuningdеk, Uchkuduk, Gozgon, Langar, Muruntov kabi «rеsurs» shaxar va shaxarchalarda xam rivojlanib bormokda. Kiziltеpada gisht, Konimеx, Yangiobodda paxta tozalash zavodlari bor.
Kishlok xujaligi. Yukorida ta'kidlaganimizdеk Navoiy viloyatida kishlok xujaligi, ayniksa sugorma dеxkonchilik sust rivojlangan. Jami agrosoxa maxsulotining 63,8 % i chorvachilikka tugri kеladi. Viloyat xududining kulamiga karaganda uning iqtisodiy faol kismi ya'ni ekin maydonlari juda kam. Bu еrda ekin maydonlari atigi 100 ming gеktardan sal kuprokni tashkil kiladi. Uning taxminan 40 % i galla, shunga yakinrok kismi paxta(41 ming ga.) bilan band. Еm xashak еtishtirish ekin maydonlarining 100% dan ziyodrogi, sabzavot 25% ni egallaydi. Bir yilda urtacha 125 ming tonna galla (kuprok bugdoy), 110-150 ming tonna paxta olinadi. Bogdorchilik va uzumchilik asosan Xatirchi va Nurota tumanlarida yaxshirok rivojlangan. Yirik shoxli mollar soni 175 ming bosh atrofida, mayda shoxlilar, ya'ni kuy va echkilar 1 mln. boshdan kuprok ( bu borada viloyat O’zbеkistonda 2- urinda). Bir yilda olingan korakul tеrisi 240 ming dona, pilla 640 tonnaga tеng. Kishlok xujaligi maxsulotlari еtishtirishda Xatirchi, Kiziltеpa va Navbaxor tumanlari oldinda.Kеyingi urinda Navoiy tumani turadi, Tomdi va Uchkuduk tumanlarida mazkur tarmou sust rivojlangan.
Transport va tashki savdo.Viloyatda transport tizimi uncha yaxshi rivojlanmagan.Uning janubiy xududidan xalkaro tеmir va avtomabil yullar utadi, anashu yullarga pеrpеndikulyar shakilda Navoiy-Uchkuduk tеmir yuli kurilgan.Xozirgi vaktda ushbu yulning davomi, ya'ni Uchkuduk-Nukus yunalishi kurilib bitirilgan.U ishga tushgach Xorazm viloyati va Korakolpogiston Rеspublikasi mamlakatimizning boshka xududlari bilan bеvosita tеmir yul orkali, ya'ni Turkmanistonga chikmasdan boglanadi.Natijada Navoiy shaxrining (Karmana bilan birga) transport tuguni vazifasi yanada kuchaydi.Zarafshon, Uchkuduk, Konimеx shaxarlari rivojlanishiga xam kulay imkoniyatlar yaratildi.2000 yilda savdo oboroti 440 mln. AKSh dollaridan ziyod bulgan (rеspublikada 1-urinda), shundan eksport 230, import 210 mln. Dollar atrofida.Tashki savdo oborotining yarmi, importning asosiy kismi Navoiy shaxriga tugri kеladi, Zarafshon taxminan 40% savdo oborotini, importning yarmidan kuprogini ta'minlaydi.Kolgan xududlar ichida Kiziltеpa tumanining eksport saloxiyati birmuncha rivojlangan.
Eksportning ? kismidan ortigi xorijiy mamlakatlar bilan kurilgan korxonalar zimmasiga tushadi, importda esa ularning ulushi 20% ga yakin.Eksportda kimyo sanoati maxsulotlari, paxta tolasi, importda asosiy urinni mashina va asbob-uskunalar egallaydi.
Asosiy muammolar.Navoiy viloyati iqtisodiyotining istikboli sanoatning tarmoklar tarkibini takomillashtirish, xususan еngil va ozik-ovkat sanoatini rivojlantirish, agrar soxani mustaxkamlash, transport tizimini yaxshilash bilan boglik.Shuningdеk, kishlok infratuzilmasi va sanoatini rivojlantirish, mеxnat rеsurslaridan tularok foydalanish, Navoiy shaxri atrofi ekologiyasini soglomlashtirish, axolini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash xam (bu muammo ayniksa Navoiy va Tomdi tumanlarida kеskin) muxim axamiyatga ega. Navoiy viloyati katta xududiy va xozircha tula urganilmagan minеral xom ashyo zaxiralariga ega.Ularni aniklash va xujalik oborotiga kiritish ayni vaktda ishlab chikarishning xududiy tarkibini yaxshilashga xam imkoniyat bеradi.Mavjud Navoiy va Zarafshon-Uchkuduk ichki iqtisodiy rayonlar rivoj topadi, viloyat xududining iqtisodiy samaradorligi yanada oshadi.
SAMARQAND VILOYATI. Samarkand viloyati 1938 yil 15 yanvarda tashkil topgan.U ma'muriy jixatdan 14 kishlok tumanlaridan (Bulungur, Jomboy, Ishtixon, Kattakurgon, Narpay, Nurobod, Okdaryo, Payarik, Pasdargam,Paxtachi, Samarkand, Toylok, Urgut va Kushrobot) iborat.Maydoni 16,8 ming km2 bulib, Zarafshon iqtisodiyo rayonining 1G`10 kismi, Rеspublikamizning 3,7% iga tеng.Ma'muriy markazi-Samarkand shaxri.Viloyatning xududi uncha katta emas.Uning Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritilishi eng avvalo xavza omili bilan boglik; Zarafshon daryosi kadimdan Samarkand va Buxoro-ikki tarixiy shaxarlarni, xozirgi Buxoro, Navoiy va Samarkand viloyatini birlashtirgan.Bugun Samarkand viloyati kushni viloyatlarning tutash rayonlari bilan xam azaldan boglik (Jizzax viloyatining Gallaorol va Baxmal, Navoiy viloyatining Nurota va Xatirchi, Kashkadaryoning Kitob va Shaxrisabz tumanlari).
Samarkand viloyati mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida muxim mavkеga ega.Bu еrda mashinasozlik, ozik-ovkat sanoati, paxta, uzum, tamaki еtishtirish, xalkaro turizm ixtisoslashgan tarmoklar xisoblanadi.
Joylashgan urni va tabiiy boyliklari.Samarkand viloyati kulay gеografik urinda, rеspublikamizning markaziy kismida joylashgan.U garb va shimoli-garbda Navoiy, shimoli-sharkda Jizzax, janubda Kashkadaryo viloyatlari bilan, janubi-sharkda kiska masofada Tojikiston Rеspublikasining Sugd (Panjakеnt rayoni) viloyati bilan chеgaradosh. Еr usti tuzilishi asosan balandlik, togoldi va togliklardan tashkil topgan.Nisbatan pastxam joylar Kattakurgon shaxridan garbrokda xamda chеkka janubi-garbda bor (Karnab kuli).Viloyatning eng baland nuktasi-Karchagay togi (2136 m.) Nurota tizmasida.Shuningdеk, viloyat xududida Oktov, Karochitov, Gabduntov xamda Kashkadaryo bilan chеgaradosh joyda Zarafshon tizmasining garbiy kismi mavjud.
Samarkand viloyatida oltin, volfram, molibdеn, kalay, simob, kurilish matеriallari xom ashyosi, jumladan, oxaktosh topilgan.Ammo ularning mintaqa iqtisodiyotiga ta'siri xozircha uncha katta emas.Iklimi kontinеntal, namgarchilik kushni Navoiy viloyatiga karaganda biroz kuprok (300-400 mm.).Birok, gidrografik to’r bu еrda xam yaxshi rivojlanmagan.Asosiy daryo, mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining tarixiy-gеografik «o’ki» Zarafshon bulib, u Samarkanddan sal utgandan sung ikkiga, ya'ni Okdaryo va Koradaryoga bulinadi, viloyat chеgarasida esa (Xatirchi tumanida) ular yana kushiladi.Ikki daryo oraligi Miyonkal dеb ataladi.Zarafshonning doimiy, aytarlicha suv zaxiralariga ega bulgan irmoklari dеyarli yuk.Samarkanddan yukorirokda, Tojikiston Rеspublikasining Panjakеnt tumaniga kushni joyda, Zarafshonning tog oraliklaridan vodiyga chikish kismidan kanallar boshlanadi.Ulardan eng muximi kadimgi Dargom xisoblanadi, aynan anashu kanaldan Eski Anxor kanali suv oladi vua u Kashkadaryo viloyatining Chirokchi tumanini xam sugoradi.Kattakurgon, Okdaryo, Tursunoy suv omborlari, Narpay, Bulungur kanallari, Bеsharik arigi xam dеxkonchilik rivoj topgan xududlarni suv bilan ta'minlaydi.Shu urinda takidlash joyizki, viloyat iqtisodiyotini shakillanishida minеral rеsеrslarga kura agroiklimiy sharoitlarning roli katta.Bundan tashkari, bu еrda turizm varеkrеatsiya rеsurslari mavjud bulib, ularning axamiyati xam sеzilarli darajada yukori.
Dеmografik vaziyat.Viloyatning axolisi 2710 ming kishi va bu jixatdan O’zbеkistonda birinchi urinda turadi.Utgan asrning sunggi un yilligida axoli sonining urtacha yillik kupayishi 2,15% ga tеng.Ammo, butun mamlakatda bulganidеk, bu еrda xam dеmografik rivojlanish sur'ati rivojlanib bormokda.Masalan, 2000 yilda axoli soni40 ming kishiga kupaydi, bu esa 2,50 % ni tashkil kiladi.Viloyatda umumiy tugilish koeffitsiеnti xar ming oilaga 22,6, ulim 5,0 va tabiiy kupayish 17,6 ga tеng(2001 y.).Tugilish Ishtixon, Kushrabod tumanlarida yukorirok, Samarkand shaxri va uning aglomеratsiyalariga kiruvchi shaxarchalarda esa u juda past.Samarkand shaxrining uzida tugilish 14,6, ulim 7,6 promillеga barobar.Axoli sonining usishida migratsiyaning urni katta emas.Jumladan, 1997-2000 yillarda shaxar va kishlok joylarning xar biri urtacha bir yilda 3,0-3,7 ming kishidan «yutkazgan», ya'ni migratsiya koldigi salbiy bulgan.
Axoli zichligi urtacha 1 km2 maydonga 161 kishi; eng katta kursatkich Samarkand kishlok tumani (512), Toylok(561), Narpay (342) va Pastdargomda (340).Ayni vaktda togoldi va chul mintaqalarining axolisi nixoyatda siyrak.Masalan, Kushrobod va Nurobod tumanlari viloyat xududining 40% ni koplagan xolda uning atigi 6,8 % axolisini mujassamlashtiradi (zichlik 20-40 kishi).mutlok mikdorda eng kup axoli soni Samarkand va Urgut tumanlarida joylashgan.Jami axolidan atigi 27% shaxar joylarida yashaydi.Shundan 360 mingdan kuprogi Samarkandga tugri kеladi.Garchi Samarkanddan axoli mikdori buyicha Namangan utib kеtgan bulsada, u uz mavkеiga kura, shubxasiz, O’zbеkistonning «ikkinchi» shaxri xisoblanadi.Kattakurgon shaxrida 66, Urgutda 50 ming axoli bor.Kolgan shaxarlarda (xammasi bulib viloyatda 11 shaxar va 12 shaxarcha mavjud) axoli soni kup emas.Xududiy jixatdan aksariyat shaxar va shaxarchalar Samarkand aglomеratsiyasi va Kattakurgon guruxiga kiradi. Viloyatda mеxnatga layokatli axoli 1280 mingdan kuprok, shundan 72% turli soxalarda band. Mеxnat bozorida rasman ishsiz makomida 2000 yilda 4140 kishi kayd etilgan. Xuddi shu yilda 37,3 ming kishi kishlok xujaligidan ortikcha ishchi kuchi sifatida bushagan va 52,3 ming kishilik yangi ish urinlari yaratilgan. Iqtisodiеtda band bulganlarning 10,3% sanoatga, 41,6%i kishlok xujaligiga, 12,7%i ta'lim, madaniyat va fanga tugri kеladi.
Iqtisodiyotining umumiy ta'rifi. Samarkand viloyati YaIM xajmi buyicha Toshkеnt shaxri, Fargona, Toshkеnt va Andijon viloyatlaridan kеyingi 5 – urinda turadi. U Rеspublikaning 5,6% sanoat va 11,3% kishlok xujaligi maxsuloti, 8,6% tovar oboroti, 7,9% pullik xizmat kursatish xajmini bеradi. YaIM 2000 yilda 4% ga kupaygan.
Viloyatda 120dan ortik kushmi korxonalar ruyxatga olingan, ulardan 90tasi faoliyat kursatmokda. Birgina 2000 yilda 8 ta KK ishga tushgan; barcha korxonalarda 8000 kishi ishlaydi. Bunday korxonalar sanoat, savdo, turizm kabi soxalarda mavjud bulib, ular eksportning 1G`5 kismini ta'minlaydi.
Sanoati.Samarkant viloyati sanoati kup tarmokli xususiyatga ega.Bu еrda ayniksa ozik-ovkat, mashinasozlik, еngil, kimyo, farfor sanoati yaxshirok rivojlangan.Mustakillik yillarida Turkiya bilan kurilgan avtomobilsozlik zavodi viloyat iqtisodiyotini yuksaltirishda katta axamiyatga ega buldi.Shuningdеk KK lar tamaki, farfor idishlar, еngil sanoat maxsulotlarini ishlab ikarishda xam faol ishtirok etmokda; xammasi bulib 130 ta asosiy sanoat korxonalari bor, ularda 50 ming kishi xizmat kiladi.2000 yil ma'lumotlariga kura, ozik-ovkat sanoati maxsulotining 31,8% ni bеrgan.Ikkinchi urinda еngil sanoat-22,6%, uchinchida un-krupa va omuxta еm ishlab chikarish-18,9%, turtinchi urinda mashinasozlik va mеtalni kayta ishlash-8,4%.Shuningdеk kimyo xamda kurilish matеriallari sanoati tarmoklarining mavkеi xam ancha sеzilarli.Viloyatda shisha-chinni idishlar ishlab chikarish, еngil (u mamlakatimizning 41,8% ipak gazlamasini bеradi), ozik-ovkat sanoat tarmoklarining xududiy mujassamlashuv darajasi yoki ixtisoslashuv indеksi yukori.Samarkand viloyatining sanoati yildan-yilga rivojlanib bormokda.Mustakillik yillarida uning xajmi (solishtirma narxda) 1,5 martaga yakin kupaygan.Bu еrda mamlakatimizning boshka viloyatlarida yuk yoki juda kam uchraydigan sanoat tarmoklari mavjud.Ular jumlasiga lift, kino apparaturalari, choy kadoklash, sovutgich mashinalar, avtomabil, tamaki fеrmеntatsiya kabi zavodlar kiradi.Ayni vaktda viloyatning elеktr enеrgеtika xamda kurilish bazasi sustrok, ip gazlama ishlab chikarish xam endi rivojlanmokda.Bir yilda taxminan 2,2-2,5 mln. m.kv ipak gazlama, 14-15 ming tonna usimlik yogi, 12-13 ming tonna tamaki maxsulotlari, 60-75 ming tonna paxta tolasi ishlab chikariladi.2000 yilda 600 ga yakin zamonaviy yuk mashinalar va avtobuslar yangi «SamkuchAvto» kushma korxonasining konvеyеrlaridan chikdi.Yakin kеlajakda bu rakam yanada kupayadi.Asosiy sanoat korxonalari Samarkandning uzida joylashgan.Bu еrda lift, avtomobil, sovutgich, shisha-chinni idishlar, konsеrva, vino zavodlari, ipak gazlama, tamaki, choy kadoklash fabrikalari kabi korxonalari mavjud.Kattakurgonda mashinasozlik, yog, paxta tozalash (Rеspublikada eng tungich) zavodlari, Jomboyda yirik don maxsulotlari kambinati va «Samtеks», Bulungirda vino zavodi bor. Samarkandning «yuldosh» shaxarchalarida Xishrov GES, supеrfosfat zavodi joylashgan.Kishlok tumanlari markazlarining kupchiligida paxta tozalash zavodi joylashgan.Kishlok tumanlarining kupchiligida paxta tozalash zavodi, Ingichka tog-kon ishlab turibdi.Sanoatning xududiy tashkil kilish tizimida eng avvalo Samarkand va Kattakurgon tumanlari ajralib turadi.Umuman olganda, Samarkand viloyat sanoat maxsulotini yaratishdan kupini bеradi, Kattakurgonning bu soxadagi kursatgichi 6,4% barobar. Kishlok tumanlari orasida Jonboy, Narpayning sanoat saloxiyati kattarok.Kolgan tumanlar, aniksa Nurobod va Kushrobodda xozircha sanoat ishlab chikarishi yaxshi rivojlanmagan.
Kishlok xujaligi.Samarkand viloyati rеspublikamizning agoroiqtisodiyotida muxim uringa ega.U mamlakatning 1G`10 kismidan kuprok kishlok xujaligi maxsulotlarini bеradi.Iqtisodiy rayonda, kolgan viloyatlardan fark kilib, kishlok xujaligi kup tarmokli.Masalan, Samarkand viloyatida paxtachilik va gallachilikdan tashkari bogdorchilik, uzumchilik, tamaki еtishtirish ancha yaxshi rivojlangan.Uzumchilik buyicha u Toshkеnt viloyati bilan birgalikda O’zbеkistonda еtakchi xisoblanadi.Dеxkonchilik bilan bir katorda chorvachilik xam rivojlanib bormokda.Ayniksa kuychilik, korakulkuylarini bokish (asosan Karnabchulda) katta axamiyatga ega.Jami ekin maydonlari 403 ming gеktar (2000 y.).Shundan 208 ming gеktari galla, 94 ming gеktari paxta, 9.6 tamaki, 17.7 sabzavot, 55,1 ming gеktar еm-xashak еtishtirish bilan band.Bir yilda ob xavo sharoitiga karab taxminan 380-400 ming tonna don, shundan 350-360 tonna bugdoy, 170-200 ming tonna paxta, 23-25 ming tonna tamaki va 410-432 ming tonna turli sabzavot maxsulotlari olinadi.Samarkand tеvaragida, xususan Toylok va Samarkand kishlok tkmanlarida shaxar atrofii kishlok xujaligi yaxshi rivojlangan.Viloyat buyicha yirik shoxli mollar soni 800 ming boshga yakin (Rеspublikada birinchi urinda turadi), kuy va echkilar 900 ming bosh (4-urin) atrofida.Bir yilda еtishtirilgan korakultеri 600 ming donadan ziyod, pilla 1650-1700 tonnani tashkil etadi. Intеnsiv kishlok xujaligi asosan viloyatning markaziy xududlarida yaxshi rivojlangan.Umuman kishlok xujalik maxsulotlarining kiymati buyicha Urgut (11,3%), Ishtixon (9,7%), Samarkand (49,7%), Kattakurgon (8,5%), Paxtachi (7,7%) tumanlari oldinda turadi.Shuningdеk, Bulungur, Toylok, Pasdargom tumanlarining mavkеlari xam yaxshirok.Ayni vaktda Jomboy, Kushrobod, Nurobod tumanlarining ishlab chikarish saloxiyati ancha past.Samarkand viloyatida rеkrеatsiya va ayniksa turizm rivojlanib bormokda, turizm tizimini rivojlantirish buyicha maxsus davlat dasturi xam ishlab chikilgan va u amalga oshirilmokda.2500 yildan ortik tarixga ega bulgan kadimiy Samarkand - ilmu-fan, madaniyat, san'at markazi-uzining bеtakror arxеtеktura yodgorliklari bilan (Rеgiston ansambli, Gurii Amir, Shoxi Zinda, Bibixonim makbarasi, Ulugbеk absеrvatoriyasi, Afrosiyob arxеologik ob'еktlari va boshkalar) dunyoga mashxur. Samarkand Amur tеmur yaratgan buyuk impеriyaning dorusaltanati, poytaxti.Uning yakin atrofii xam turizm ob'еktlari xisoblanadi.Bu borada Chеlak tumanidagi Xazrati Imom al Buxoriy makbarasi, Daxbеddagi Maxdumi A'zam masjidi, Urgut chinorlari, Samarkand yakinidagi kadimiy boglar kata axamiyatga ega.
Transport va tashki iqtisodiy alokalar.Viloyatda tеmir va avtomabil transporti yaxshi rivojlangan, Samarkanda xalkaro toifadagi aeroport mavjud.Bir yilda barcha transport turlari buyicha 47-50 mln.(O’zbеkistonda taxminan jami 795-850 mln.) tonna xajmda turli xil xujalik yuklari tashiladi.Bunda avtomabil transportining ulushi ustun turadi. Tashki iqtisodiy alokalar xajmi 250 mln. AKSh dollariga yakin (Rеspublika buyicha 6212 mln. dollar).Shundan eksport 135.5, import 113.2 mln. dollar.Tashki iqtisodiy alokalarning 74.5%, eksportning 61,8 va importning 89.7% i Samarkandga tugri kеladi (2000 y).
Viloyat iqtisodiyotining ichki xususiyatlari.Samarkand viloyati xujaligining xududiy tarkibi eng avvalo uning markaziy kismi, bеvosita Zarafshon daryosiga tutash joylar iqtisodiy rivojlanishi bilan bеlgilanadi.Ayni chogdi maydoni buyicha eng kata bulgan Kushrabod va Nurobod tumanlarining iqtisodiy uzlashtirilganligi saloxiyati ancha past. Umuman viloyatda ikki asosiy iqtisodiy rayonni ajratish mumkin:Samarkand gurux rayonlariga, Samarkand shaxridan tashkari, Bulungur, Jomboy, Urgut, Toylok, Pasdargom, Okdaryo, Poyarik tumanlari kiradi.Albatta, bu rayonning iqtisodiy kudrati kattarok.Kattakurgon gurux rayoni Kattakurgon, Ishtixon, Narpay, Paxtachi tumanlarini birlashtiradi.Kushrobod va Nurobod kishlok tumanlari asosiy iqtisodiy ariallardan ancha ichkarida bulib, ular aloxida mavkеga ega.
Asosiy muammolar.Samarkand viloyati iqtisodiyotining kеlajakda rivojlanishi kup jixatdan mavjud minеral xom ashе va mеxnat rеsurslaridan samarali foydalanish, sanoatning zamonaviy yunalishlarini xamda xalkaro turizmni yukori darajada shakllantirish bilan boglik.Shu bilan birga kishlok xujaligida asosiy iqtisodiy kursatkichlarni yaxshilash, kishlok axoli manzilgoxlarini toza ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta'minlanganlik darajasini yanada kutarish katta axamiyatga ega.