Urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bo’yoqlar olish bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha
taxlilini qilish; tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish usullarini belgilash; turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifi keltirish, gossipol smolasining suvsizlantirish jarayoninim o’rganish asosidagi burg‘ilash eritmalarini tayyorlashning laboratoriya texnologik reglamenti ni yaratish, gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar qilish; texnologik sxema tanlash va uning tavsifini kelyirish; material balanslarni hisoblash; xulosa yozishdan iborat. 5. Chizma
materiallar ro’yxati: olingan ilmiy
natijalar grafiklari, xaraktlantirilgan texnologik sxema.
14
6. Maslahatchilar Imzo, sana Bo’limlar Maslahatchi F.I.SH. Topshiriq berdi Topshiriq qabul qildi
Texnologik qism Jumaniyozov M.J.
Tajriba tadqiqot qismi
Jumaniyozov M.J
Iqtisod qismi Ischanov F.A.
Taqrizchi: ________ Yusupov X.S. (imzo)
«Qo’shko’pir silikat g’isht» MCHJ bosh muhandisi
7. Ilmiy rahbar:_____________________________ prof. Jumaniyozov M.J.
BMI bajaruvchi talaba: Abdusharipova Oybibi Saparboyevna .
(F.I.SH.)
(imzo)
Kafedra mudiri: t.f.n., dots. Matchanov SH.K.___ ___________
(F.I.SH.)
(imzo)
15
I
II
2.1
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
III
3.1.
3.2.
IV
4.1.
4.2.
4.2.1
4.2.2 4.2.3
KIRISH………………………………………………………….. TURLI MUHITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISH BO’YICHA JAHON ADABIYOTLARINING VA PATENTLARINING QISQACHA TAXLILI..………………
Metall sirtida kuzatiladigan o‘zgarishlar........................................ Korroziya jarayonining mohiyati va tezligi ……………………..
Korroziya tezligiga eritma muhiti (pH)ning ta’siri……………… Korroziya jarayoniga suyuqlik oqimi tezligining ta’siri................
Elektroximiyaviy korroziyalanishning termodinamikasi…...........
TADQIQOT O’BEKTI VA XOM ASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLARNI ANALIZ QILISH USULLARI………..
Xomashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik- kimyoviy analiz qilish uslublari ………………………………..
Olingan rangli buyoqlarning himoya qobiliyatlarini va ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari……………………….
TURLI MUXITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISHNING TAJRIBA TADQIQOT QISMI..………………
Tajriba tavsifi................................................................................ Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar......................................................................................
Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni……………………... Ishchi parametrlar normasi……………………………………….
17
19
20
22
27
28
31
37
37
38
41 41
43
43 44
54 16
4.3.
4.4.
4.5
4.6
V VI
VII
Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti………………………………………………………...
Xom ashyo xarakterisikasi……………………………………… Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti va material balanslarni hisoblash …………………………………...
Texnologik sxema tanlash va uning tavsifi……………………… IQTISOD QISMI………………..………….…………………..
UMUMIY XULOSALAR..……………………………............. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR, PATENTLAR RO’YHATI…………………………………………..…………
55
56
62 64
67
82
84 17
I. KIRISH Mavzuning dolzarbligi: havola qilinayotgan bitiruv malakaviy ish prezidentimiz Islom Karimov 2010-yil 15-dekabrda qabul qilingan “2012-2015- yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi qarorida ko’rsatilgan ishlab chiqarish sanoatlariga qaratilgan.
Ma’lumki, ekspluatatsiyadagi barcha metallar havo, suv, kislota, ishqor va va tuzlarning ta’sirida emiriladi. Ayniqsa harorat yuqori bo‘lsa bu jarayon tez ketadi. SHuning uchun metallkonstruksiyalar va uskunalarni zanglashdan himoyalash muhim vazifalardan hisoblanadi. So‘ngi vaqtlarda korroziyaga qarshi olib borilayotgan ko‘rash usullaridan biri metall sirtini yuqori polimer moddalardan olingan zangga qarshi qoplamalar bilan qoplash hisoblanadi. Bu bilan metall yuzalarini elektrolit muhitdan ajratishga erishiladi. Korroziyaga qarshi ko‘rashning eng ko‘p qo‘llaniladigan usuli korrozilanishi mumkin bo‘lgan metallning yuzasiga boshqa materiallar qoplashdir. Bu qoplamlar, asosan, metall yuzasini elektrolit muhitdan ajratib, mikrogalvanik elementlar hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. SHuning uchun qoplamlar zich bo‘lishi, korroziyadan saqlanuvchi metall yuzasiga bir tekisda va yaxshi yopishishi kerak. Bir so‘z bilan aytganda bu murakkab va qimmat usullardan hisoblanadi. Agar buyumlarni korroziyadan saqlash bilan birga, ularga deqarativ chiroy berish zarur bo‘lganda rangli zangga qarshi qoplamalarga zaruriyat seziladi. Bugungi kunlarda Respublikamiz sanoat korxonalari uchun zarur bo‘lgan zangga qarshi qoplamalar asosan valyuta hisobiga chetdan keltiriladi. Demakki ushbu turdagi qoplamalarni mahalliy xom ashyolar va sanoat chiqindilari asosida olish borasidagi izlanishlar doimo dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ushbu turdagi qoplamalarning rangli turlarini yaratishga erishish, tannarxini arzon, tayyorlash texnologiyasi sodda qilishga erishish dolzarblikni yanada oshirib yuboradi. Bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi «Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laborotoriya tajriba
18
reglamentini yaratish» dan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilangan: Turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha taxlilini qilish; Tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish usullarini belgilash; Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifi keltirish, gossipol smolasining suvsizlantirish jarayonini o’rganish asosidagi eritmalarini tayyorlashning laboratoriya texnologik reglamenti ni yaratish, gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar qilish; texnologik sxema tanlash va uning tavsifini keltirish; material balanslarni hisoblash; ekologik masalalar yechimini ko’rsatish; xulosa yozishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishim 87 bet kompyuter sahifasidan iborat bo‘lib, unda 6 ta rasm, 10 ta jadval va 18 ta adabiyotlar ro‘yhati keltirilgan.
19
II. TURLI MUHITDA ISHLOVCHI KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR RANGLI BO’YOQLAR OLISH BO’YICHA JAHON ADABIYOTLARINING VA PATENTLARINING QISQACHA TAXLILI
Metallokonstruksiyalarning zanglashi (korroziyasi) korxona va tashkilotlarda turli muhitda ishlovchi uskunalariga juda katta zarar etkazadi. Analizlarga qaraganda, yiliga qora metallarning taxminan 1/9 qismi korroziya oqibatida emirilib ketadi. Ko‘pincha kichik, lekin muhim qismining korroziyaga uchrashi oqibatida butun boshliq stanok ishdan chiqadi. Korroziyaga uchragan metall buyurmalarni almashtarish ancha mablag‘ va mehnat talab qiladi. Korroziyaga bardosh beradigan materiallarning yo‘qligi, ba’zan, yangi texnalogiya protsesslarini joriy qilishga halaqit beradi. Insonyat metallar va ularning qotishmalari asosida yasalgan buyum, jixoz, uskunalardan foydalanib boshlagandanoq ularning tabiiy muhit ta’sirida emirilishini sezganlar. Korroziya jarayoni turli muhitda va sharoitda ro‘y berilganligi sababli ularni yagona usul bilan turlarga ajratib bulmaydi. SHuning uchun ham korroziyalanish turli xil bo‘ladi. Korroziya jarayonlarining mexanizmiga ko‘ra kimyoviy, elektroximiyaviy kabi turlarga bo‘linadi. Korroziyaga sabab buluvchi agressiv korrozion muhit turiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: gaz korroziyasi-yuqori temperaturada gazsimon moddalar ta’sirida metallarning emirilishi. noelektrolitlar ta’sirida korroziya - noelektrolit suyuqliklar ta’sirida korroziyalanish. atmosfera korroziyasi - xavo atmosferasidagi gazlar va namlik ta’siridagi emirilish. elektrolitlar ta’siridagi korroziya. 20
biokorroziya - turli mikroorganizmlar ta’sirida materiallarning emrilish xodisasi. er osti korroziyasi - er ostida nam tuprok ta’sirida metallarning korroziyalanishi. daydi toklar ta’sirida korroziyalanish - metallarning (relslar, kabellar va xokazolar) yuqori kuchlanishli tok manbalaridan “chiqqan” toklar ta’sirida elektroqimyoviy emirilish xodisasi [1]. Metallarning emirilish sharoitlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: a) kontakt korroziyalanish - elektrolit muhitida o‘zaro tegishib turgan ikki yoki undan ortiq metal ishtirokida ro‘y beradigan elektroqimyoviy emirilish. b) yoriq (tirqish)li korroziyalanish - metall (nometallar) ning orasidagi bo‘shliqlarda yuzaga keladigan emirilish jarayonlari. v) suyuqlikka qisman botib turgan metall korroziyasi. d) suyuqlikka to‘lik botib turgan metall korroziyasi. e) ishqalanish ta’sirida korroziya - mashina va mexanizmlardagi ishqalanish ta’sirida ro‘y beruvchi ximiyaviy va elektroximiyaviy emirilishi jarayonlari. g) doimiy (yoki o‘zgaruvchan) mexanik kuch ta’sirida korroziya (metallarning toliqish korroziyasi) - turli mexanik kuchlar ta’sirida metallarning emirilishi tufayli sodir buluvchi yorilish (sinish) xodisalari. 2.1. Metall sirtida kuzatiladigan o‘zgarishlar Turiga ko‘ra: yaxlit (to‘lik) korroziyalanishi; maxalliy korroziya.
YAxlit korroziya o‘z navbatida quyidagi turlarga bulinadi: 1. Tekis korroziya. Metallning sirti korrozion muhit ta’sirida bir xil emirilgan xolat. 2. Notekis korroziya. Metall sirti turli darajada emiriladi. 3. Tanlab korroziyalanish. Bu emirilish qotishmalarida kuzatilib, uning turli tarkibiy qismi turlicha korroziyalanadi (yoki korroziyalanmaydi). Maxalliy korroziya quyidagi ko‘rinishlarda sodir bo‘ladi: 21
“dog‘lar” ko‘rinishdagi emirilishilar “yalliglanish” ko‘rinishidagi korroziya. “nuqtali” (pitting) korroziyalanish. 0,1-2 mm o’lchamdagi aylanasimon nuqtalar ko‘rinishida chukurchalar xolidagi emirilish teshib o‘tilgan korroziyalanish. kristallararo korroziyalanish. Qotishmalardagi kichik kristall donalari chegaralarida ro‘y beradigan emirilish jarayonlari. “sirt osti” korroziyalanish. Metallning sirtida boshlanib keyinchalik metall sirti ostida kengayib ketadigan emirilish. “pichoqli” (kesimli) korroziyalanish. Payvandlangan metallar sirtida (chegarasida) sodir bo‘ladigan emirilish jarayoni.
Ko‘rinib turibdiki, korroziyalanish turlari xilma-xil bo‘lib, ularning barchasi xalq xo‘jaligi uchun katta zarar keltirilishi bilan umumiylik xossasiga ega. Korroziyadan keladigan zarar bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Jixoz, asbob
uskunalarning korroziya tufayli ishdan
chiqishi, konstruksiyalarning buzilishi, quvurlarning yorilishi, buzilgan jixozlarning yangisiga almashtirish, korroziyaga chidamli materiallar yaratish, korroziyadagi himoyalash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha mehnat va mablag‘ sarf harajatlari bevosita zararlarni tashkil etadi [2]. Bilvosita zararlarga : - ayrim korroziyalangan detallar, uskunalar, jixozlarni almashtirilganda ishlab chiqarishning tuxtashi; - korroziyalangan quvur, jixoz, idishlardan gaz va neft mahsulotining tashqi muhitga chiqishi, tukilishi bilan atrof muhitning ifloslanishi. - issiqlik almashtirgichlarda kerakli haroratning etishmasligi, isssiklikning yo‘qolishi. - korroziya mahsulotlari bilan asosiy ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ifloslanishi kabilardir. Bularning oqibatida har yili ishlab chiqariladigan metall va qotishmalarning
22
25-35% korroziyalanishi sababli yo‘qoladi. Uning taxminan 10% umuman kayta tiklanmaydi. Har yillik zarar yuqori rivojlangan mamlakatlarda: AKSHda 70 mlrd dollar, Germaniyada 30-35 mlrd markani, Rossiyada 140-150 mlrd rublni tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki har qanday korroziyalanish zararli bo‘lib, unga qarshi ko‘rash azaldan fan va texnikaning asosiy vazifalardan biri bo‘lgan va ayni kunda shunday bo‘lib qolayapti.
Korroziyaga qarshi ko‘rashish uchun: uning kelib chiqish sabablari; mexanizmi; tezligi va unga ta’siri etuvchi omillar; tashki muhitning tarkibi va tabiati; ingibitorlar, ularning tarkibi, xossalari kabi tushuncha va kattaliklar bilan yakindan tanishish birgalikda korroziya jarayoni ro‘y berishida amal kiladigan asosiy qonuniyatlarni ham bilish zarur.
Barcha korroziyalanish jarayonlari metall (kattik fazo) bilan korrozion muhit (gaz yoki suyuqlik) ning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida sodir bo‘ladigan geterogen reaksiyadir. Bu reaksiya natijasida metall oksidlanadi:
Me 0
- pe - = Me +p Korrozion muhit tarkibidagi agressiv modda (ning molekula, ion, atomlari) qaytariladi:
O x + pe - = Red (Red - qaytarilgan xolat)
Aksariyat xollarda (shu
jumladan neft
kazib olishda, uning transportirovkasida, kayta ishlash jarayonlarida) kullaniladigan metall jixozlar, asbob-uskunalar elektroximiyaviy korroziyaga uchraydi.
Neftni kazib olish, uning quvurlardagi harakati va kayta ishlash jarayonlarida metall sirti bilan ta’sirlashuvchi oksidlovchilar katoriga “suv - uglevodorod” suv 23
yoki uglevodorod muhitidagi N + , O
2 , N
2 O lar kiradi.
Korrozion muhitda N 2 S, SO
2 gazlari eriganligi sababli: N 2 S=N
+ + NS
- va SO 2
2 O = N
+ + NSO 3 doimo N + - ionlari mavjud bo‘ladi. Bu muhitdagi N + -
ionlari metall sirtidagi elektronlarni biriktirib olishi tufayli (2N + +2e - =N 2 ) qaytariladi. Bu xodisaga vodorodli depolyarizatsiya deyiladi. 2) Metallning oksidlanishi tufayli metallda qoldirilgan ortiqcha elektronlar (ne
- ) “metall - eritma” sirt chegarasida bir nuqtadan boshqa nuqtaga ko‘chishi tufayli qo‘sh elektr qavatda potensiallar ayirmasi yuzaga keladi. Uning qiymati har bir metallning tabiatiga bog‘liq bo‘lib , korroziyalanishning termodinamik harakteristikasi hisoblanadi. Korrozion muhitning emiruvchilik kuchiga metallarning qarshi tura olishi korrozion barkarorlik (korroziyaga bardoshlilik ) deb aytiladi. Uning qiymati sifat va miqdor tomonidan harakterlanadi. Sifat tomondan harakterlanishi: metallning sirtini turlicha kuzatuv yoki mikroskop ostida kurish bilan undagi doglar yoki emirilishlarni aniklashdir. Amaliy jixatdan miqdoriy harakterlanishi, ya’ni korroziyalanish tezligi muximdir. Vaqt birligi ichida metallning yuza birligidan eritmaga utgan miqdori korroziya tezligi deyiladi. Jadval 1. Metallar karroziyaga bardoshliligining o‘n balli baholash tizimi bo‘yicha baholanishi (GOST 13819-68)
Bardoshlilik guruxi Korroziya tezligi (mm/yil) Ball
1. Mutlako bardoshli 0,001 dan kam 1 2. Ancha bardoshli 0,001 dan 0,005 gacha 0,005 dan 0,01 gacha 2 3
0,01 dan 0,05 gacha 0,05 dan 0,1 gacha 4 5
0,1 dan 0,5 gacha 0,5 dan 1,0 gacha 6 7
1,0 dan 5,0 gacha 5,0 dan 10,0 gacha 8 9
10,0 dan yuqori 10
24
Bu shkalaga asosan har qanday metall yoki qotishmaning bardoshligigi 0,1mm/yildan katta bulmasa, u texnologik jarayonlarda ishlatiladigan kurilma yoki jixozlar tayyorlashga yaroqli hisoblanadi [3]. Korroziya mexanizmi va tezligiga ta’sir etuvchi omillar quyidagi 1-jadvalda keltirilgan. Jadaval 2. Metallarni korroziyalanishiga olib keluvchi va unga ta’sir etuvchi asosiy Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|