Urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bayoni keltirilgan: Tajriba stolida lozim bo’lgan ashyolar: (oq yoki samo rang) probirka, suvli yuvish moslamasi, spirtovka yoki gaz, gugurt, filtr qog’oz, sochiq, pichoq, shisha trubkalar. Tajribani boshlashdan oldin, men bir necha marotaba stolda hamma vositalarni ratsianal qo’yilishi, priborlarni to’plash ketma ketligini aniqladim. Shu bilan birga estetik jihatlarga ham e’tiborli berdim. Agar sintez amalga oshmasa, uni takrorladim. Agar materiallar yetarli bo’lsa va amalga oshoshmaslik asboblari ma’lum bo’lsa tajribani darhol takrorlash kerak. Agar sabablar ma’lum bo’lmasa yoki tushunarsiz bo’lsa, sintezni tekshiruvlardan keyin, so’nglik bilan o’tkazdim. Men o’zimning va atrofdagilarning havfsizligini taminladim. 2014 –yil dekabr oyidan 2015 yil 10-may oyigacha “Xorezim antikorr invest” korxonasining ilmiy ishlab chiqarish laboratoriyasida Gossipol smolasi asosida turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olish borasida tadqiqotlar olib borish uchun moslama o’rnatdim.
44
Laborotoriya uskunaning sxemasi quyidagi 1-rasmda keltirilgan:
1- uch bo‘g‘inli kolba; 2- shtativ; 3-termometr; 4- elektromotor; 5-
propeller aralashtirgich ; 6- yuklov og‘zi ; 7- spirtli lampa yoki elektr qizdirgich
Pasti tekiz, uchbo’yinli kolba- reaktorga fosfor kislota qo’yiladi ( hajmi 1000ml(1)), u shtativga mahkamlangan (2), unda suv bilan 1,0:0,34 nisbatida aralashtiriladi. U reaktorga uchinchi og’zidan (6) qo’yiladi. Fosfor kislotasini suv bilan aralashtirish propeller aralashtiruvchi (5) vositasida intensive aralashtiriladi uning elektramotori bor(4). Olingan eritmaga furfural spirit qoshiladi 22%li fosfor kislotasi va furfural spirit nisbati 1,0:(0,02 – 0,6). Tayyor eritma fizik kimyoviy analizga yuboriladi. Sintez mazmuni: gossipol smolasi, so’ndirilmagan oxak- CaO, karboksimetilselluloza, geksametilentetramin (GMTA), rang beruvchi pigmentlar va erituvchi NEFRAS.
4.2.2. Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni Gossypol smolasidan foydalanishda asosiy kamchiliklaridan biri uni tarkibida namlik mavjudligi. Urganch yog’-moy korxonasi tarkibida xosil bo’ladigan gossypol smolasida 45
10-15% ba’zan 20% gacha namlik bo’ladi. OCT 18-114 tarmoq standartiga asosan gossypol smolasida namlik 4% dan oshmasligi kerak. Gossypol smolasini quvrlar orqali tashilishini osonlashtirish maqsadida o’tkir bug’ ishlatiladi. Ushbu bug’ni kondensatsiyalashishi hisobiga gossypol smolasi tarkibidagi namlik oshib ketadi. Gossypol smolasini qayta ishlatishda gossypol smolasini suvsizlantirish talab qilinadi. Bu jarayon ko’p mehnat va vaqt talab qiladi. Suvsizlantirish jarayoni spesifik holatlarni o’rganish maqsadida biz uni suvsizlantirishni ilmiy tadqiqotimizda ko’rib chiqdik. Adabiyotlar tahliliga ko’ra [9,10]
gossypol smolasini tarkibini yetarlicha o’rganilgan. Bunga ko’ra gossypol smolasida 12% azot saqlovchi moddalar, 36% gossypol smolasi o’zgarish mahsulotlari va qolgan qismi yog’ va oksi yog’ kislotalaridan iborat. Ilmiy tadqiqotlarda ishlatilgan yog’-moy korxonasi gossypol xona xaroratida vaqtni qayt qilgan holatda tadqiqot ishlarini olib bordik. Gossypol smolasini suvsizlantirish jarayoni 200 gr miqdorda namuna olinib qum hammomida o’tkaziladi. Urganch yog’-moy gossypol smolasini namunasi A-tarkib, kattaqo’rg’on yog’-moy korxonasi B-tarkib va yangiyo’l yog’-moy kombinati tarkibi V-tarkib. Tadqiqotlarda har 10 daqiqadan haroratni o’zgarishi qayd qilib boriladi. Bunda A tarkibni harorati 20 daqiqa o’tgandan keyin 50°C ni tashkil qiladi. A tarkibni suvsizlantirish jarayoni jadvalda keltirilgan va haroratni gossypol smolasini suvsizlantirish vaqtini namlik yo’qotishga bog’liqligi rasmda keltirilgan. Bunga dastlabki xona haroratidan 50°C gacha massada kamayish kuzatiladi. Har 10°C harorat oshganda tarkibni og’irligi o’lchab turiladi. Urganch yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonining o’rganish natijalari quyida keltirilgan.
46
Jadval 4. Urganch yog’-moy kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari
№
o C)
Yo’qotishlar (%)
Kuzatishlar natijasi 1 50 0,9 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60
1,3 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70
2,3 Suv bug’larini chiqishi 4 80
3,7 Suv bug’larini chiqishi 5 90
9,6 Suv bug’larini chiqishi 6 100
13,5 Past qaynash 7 110
15,4 Qaynash
8 120
16,3 Bir maromda qaynash 9 130
17 Kuchli qaynash 10 140
17 Kuchli qaynash
2- Rasm . Turli yog’-moy kombinatlari gudronining suvsizlanish jarayoniga xaroratning ta’siri
I- Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gudroni II- Urganch yog’-moy kombinati gudroni III- Yangiyo’l yog’-moy kombinati gudroni
47
dagi massa kamayishi 1,3% ni tashkil qiladi. 1 soat o’tgandan keyin tarkibni harorati 100°C gacha bunda massa 13,5% tashkil qiladi, suvsizlantirish jarayoni 180 minut davom qiladi. Bunda harorat 140°C gacha ko’tariladi, massa kamayish 17% ni tashkil qiladi. Tadqiqotlarni huddi shunday tartibda B,V tarkiblar bilan ham suvsizlantirish jarayoni o’rganildi. Bu tadqiqot natijalari Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonlari 6-7 jadvallar va 1- rasmda (I,III ko’rinishlari) keltirilgan. Jadval 5. Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari № Xarorat ( o C)
Yo’qotishlar (%)
Kuzatishlar natijasi 1 50 0,1 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60
1,4 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70
2,5 Suv bug’larini chiqishi 4 80
4 Suv bug’larini chiqishi 5 90
10 Suv bug’larini chiqishi 6 100
14 Past qaynash 7 110
16 Qaynash
8 120
17 Bir maromda qaynash 9 130
18 Kuchli qaynash 10 140
18 Kuchli qaynash
Yangi yo’l yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonini o’rganish natijalari № Xarorat ( o C)
Yo’qotishlar, (%)
Kuzatishlar natijasi 1 50 1,2 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 60
2 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 70
3 Suv bug’larini chiqishi 4 80
5 Suv bug’larini chiqishi 5 90
9 Suv bug’larini chiqishi 6 100
13 Past qaynash 7 110
16,8 Qaynash
8 120
19 Bir maromda qaynash 9 130
20 Kuchli qaynash 10 140
20 Kuchli qaynash 48
Shunday qilib Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonini 25°c dan 160°C gacha intervalda o’rganiladi va bunga asosan smola tarkibida 20% gacha bog’lanmagan suv bo’lishi kuzatiladi. Suvsizlantirish jarayoni 150 daqiqa davom qilishi aniqlandi.
Sintez jarayonining asosiy bosqichlari: № 1-bosqich Reaktor- kolba ichiga gossipol smolasi suvsizlantirib bo’lgandan keyin 53,5% gossypol smolasiga 2-7%gacha oxak qo’shib ko’rdim. Bunda 2-3% oxak qo’shganda ozgarish kam bo’lib, quyuqlashmay suyuqlanib turdi. Reaksiya borishi ham qiyinlashdi. 4,5% oxak qo’shganda reaksiya juda yaxshi sodir bo’ldi cho’kma ham tushmadi va quyuqligi ham, tez qotib qolmadi. 5% oxak qo’shib ham tajriba o’tirdim bunda salgina chokma tushdi va ko’pikli xavo pufakchalari paydo bo’ldi sal yaxshiroq bo’ldi. 6-7% oxak qo’shganimda reaksiya tugamasdan tez qotib qoldi va cho’kma tushdi. Uni yaltiroqligi ham yo’qolob qoldi. Men tajribadan ko’rib eng ma’qul bo’lgan 4,5% oxak qo’shib olishni talabga javob beradigan darajada deb shunda to’xtaldim va menga kerakli mahsulot uchun 4,5% oxak qo’shish tajribam uchun yaxshi natijadir. Oxak qo’shish jarayonidan oldin gossipol smolasini suvsizlantirib olganimni yuqoridagi jadval orqali ko’rsatib beraman. Shundan so’ng 4,5% oxakni juda maydalab kukun holida sekin-sekin sepalab suvsizlantirilgan gossipol smolasiga qo’shib boshladim, qo’shish jarayonida tinmay aralashtirib turish kerak to’xtamasdan va oxakni qo’shish davomida ko’pirib toshib ketmasligi uchun olovni sal pasaytirib va aralashtirib turiladi reaksiya tugashga yaqinlashganda aralashtirishni to’xtatsa ham bo’ladi. Reaksiya tugagandan so’ng tiniqlashadi va cho’kma tushmasligi kerak. Shu bilan oxakni qo’shish jarayoni tugaydi. Bunda sal xarorat tushgandan song ustiga chiqib qolgan havo pufakchalarini, ko’pikni olib tashladim chunki mahsulot chiqishida sifatini qochirib tiniqligini kamaytirishi mumkin. 49
3-Rasm. Turli yog’-moy kombinatlari gudronining CaO ta’siridagi qotish vaqtlari
Jadval 7. Gudronining qotish vaqtiga CaO ta’sirini o’rganish natijalari Qotish muddati, soat CaO miqdori, % Kattaqo’rg’on yog’- moy kombinati Urganch yog’-moy kombinati Yangiyo’l yog’-moy kombinati
1 2 3 4 5 6 7 8
24 15,8 11
9 7,30
4,30 4 2,20 - 19,50 13,10 10,50
9,10 7,50
6,10 5,40
- - 16,0 13,30
11.10 10
8,10 7
50
2-bosqich Karboksimetilsellulozani qo’shishda ham o’ziga yarasha qiyinchilik tug’dirdi. Bunda quyidagi jarayon sodir bo’ldi. Xarorat 180 o C-190
o C ga ko’tarilganda sekin- sekin solib
bordim bunda
har xil
o’lchamlarda qo’shib
ko’rdim, karboksimetilselluloza 0,5% dan 3%gacha qo’shdim, juda maydalab va quritilgan holda sekin-sekin sepib qo’shamiz. 0,5% juda
kamlik qildi
unda
4-Rasm. Turli yog’-moy kombinatlari gudronining karboksimetilselluloza ta’siridagi adgeziyasi
xech qanday o’zgarish bo’lmadi. 1% qo’shganda ham undagi o’zgarish sezilmadi salgina qotishi bilan uni yopishqoqligi oshganday bo’ldi lekin menga kerakli mahsulot talabiga javob bermadi. 1,5% qo’shdim bunda cho’kma hosil bo’lmadi o’zgarish yaxshi bo’ldi va bo’yoq uchun yopishqoqligini oshirdi unda yaltiroqligi
51
ham kamaymadi yo suyuqlanub ham ketmadi. 2-3% da esa reaksiya tugagach cho’kma paydo bo’ldi va juda tez quyilb qolib yopishib qotib qoldi. Bundan ma’lum bo’ldiki menga ma’qul variant deb 1,5% qo’shishni o’zmga ma’qul deb oldim. Bu bo’yoq uchun yaxshi va sifatli darajasini o’zida saqlash uchun yordam beradi.
Jadval 8. Turli yog’-moy kombinatlari gudronining karboksimetilselluloza ta’siridagi adgeziyasi ko’rsatgichlari Adgeziya Karboksi metilselluloza Urganch yog’- moy kombinati Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati Yangiyo’l yog’-moy kombinati
0,5
1,0 1,5
2,0 2,5
3,0 3,5
4,0 4,5
5,0
- - 80
90 9,8
100 100
100 100
100
- 40 70
80 80,9
90 90,5
90,5 100
100
- 20 55
70,5 80,3
80,9 80,9
90 100
100
№ 3-bosqich 140 o C gacha xaroratni tushirib 0,5% dan 2% gacha geksametilentetramin (GMTA)ni ham qo’shib ko’rdim. Bunda 0,5% da yaxshi natija berdi cho’kmasiz, reaksiya yaxshi bordi. Lekin boshqa foizlarda undan yaxshi natijalarga erishish mumkindir deb o’yladim. Bunda 1% qo’shganimda sal o’zgarish bo’lib yoqimsiz ko’rinib sal cho’kma tushganday bo’ldi bunda bu foizda olganim menga yoqmadi 52
va 2% da qo’shib ko’rdim bunda ham natija yaxshilanmadi va yanada ko’proq cho’kma berib umuman boshqacha tusga aylandi. Aralashtirish jarayonida ham xarorat pasayib tezda suyuqlanib qoldi. Bundan ma’lum bo’ladiki menga ma’qul ko’rsatgich 0,5% qo’shilgani talabga javob beradigan darajada. GMTA asosan bo’yoqning korroziyaga chidamlilik darajasini oshirib beradi.
5-Rasm. GMTAning 3 %li NaCl eritmasiga nisbatan ta’sirining kamayishi
53
Jadval 9. GMTAning 3 %li NaCl eritmasiga nisbatan ta’sirining kamayishi 3 %li NaCl eritmasi ta’sirining kamayishi
GMTA, %
Urganch yog’-moy kombinati kombinati Kattaqo’rg’on yog’-moy Yangiyo’l yog’-moy kombinati
0,5 0,1 0,15
0,20 0,25
0,30 0,35
0,40 0,45
90
85 80
75 70
65 55
40 15
82
78 72
70 65
55 45
30 -
78 72
68 62
55 45
30 10
-
№ 4-bosqich Uchinchi bosqichdan keyin xaroratni yana pasaytirib (80 o C-70
o C) erituvchi NEFRAS oz-ozdan solib tez-tez aralshtiramiz, ehtiyot bo’lib aralshtirib chunki erituvchimiz yonish xususiyatiga ega, boshlab tez birdaniga solganda tayyor bo’layotgan bo’yoqimiz tezda qotib qoldi va uni aralashtirib bo’lmay tashlashga ham to’g’ri keldi xattoki yonib ketish ehtimoli ham bo’ladi juda ehtiyotkorlikda ishladim. Erituvchini juda sekin ham solish yaramaydi unda aralashmay bir joyda o’ralib erituvchimiz esa uchib qolgan vaqtlar ham bo’ldi. Shuning uchun meyorda aralashtirib 70-80°C da erituvchini solib aralashtirib boshladim, erituvchini bo’yoqning tayyor bo’layotganligini ham hisobga olib 30-40% da qo’shdim. Bu jarayondan so’ng rang beruvchi pigmentlardan kerakli rang hosil qilib qo’shib 10- 20% da pigmentlar tayyorlanadi, qora rangni oldin tayyorlab so’ng unga har xil rangdagi pigmentlardan rang yaratib, yaxshilab aralashtirdim va turli muhitda
54
ishlovchi korxonalar uchun himoyalovchi rangli bo’yoq oldim bunda eng ma’qul foiz 10% da yaxshi natija berdi.
№ 5-bosqich Mahsulot olinishi. Tayyor mahsulotni kerakli idishlarga quyib joylaymiz. Idishlarga qadoqlashda salgina suyuqroq holda joylasak yanada yaxshiroq bo’ladi. Chunki agar bo’yoqlarimiz sal ko’proq vaqt turib qolsa ham quyilib qolmay mayor darajasida saqlanib turadi. Qadoqlash vaqtida juda ozadalikka e’tibor qaratish lozim. Bo’yoqlarimizni saqlash joyi juda issiq ham bo’lmasligi kerak, unda erituvchi bo’lganligi uchun u yonish hususiyatiga ega ehtiyotkorlik bilan salqin joyda saqlanishi zarur.
4.2.3. Ishchi parametrlarning normasi Antikorrozion bo’yoqlarning sintez rejimi normalari: 1. Gossypol smolasi 53,5%; 2. So’ndirilgan oxak (CaO) 4,5%; 3. Karboksimetilselluloza 1,5% 180-190°C; 4. Geksametilentetramin (GMTA) 0,5% solish xarorati 130-140°C; 5. Erituvchi NEFRAS 30%; 6. Yuqoridagini aralashtirish vaqti 10-15min; 7. Oxakni solish vaqti 5-15min, 220°C; 8. Xar rang uchun pigment 5-10 daqiqa, sovuq xolda ham qo’shiladi; 9. GMTA ning kolbaga qo’yilish vaqti 5-10min 10. Oxakni reaksiya davom etishi reactor ichida 15-20 min; 11. Erituvchini aralashtirish vaqti 15-20 daqiqa davom qiladi; 12. Pigmentlarni qo’shish jarayoni (10-20%) 10-20 daqiqa.
55
4.3. Turli muxitda ishlovchi korxonalar uchun kimyoviy barqaror rangli bo’yoqlar olishning laboratoriya texnologik reglamenti
Bugun nafaqat kopralaqtam, balki butun jahon iqtisodiyoti metal korroziyasidan haddan tashqari katta zarar ko’ryapti. Bundan kelib chiqadi, bizning izlanishlarimizga talab nafaqat ichki bozorda balki tashqi bozorda ham katta boladi. Xozirgi vaqtda mamlaktimiz korxonalarining antikorroziyon materiallariga bo’lgan ehtiyojlari import hisobiga ishladi. Import materiallarini o’rnini bosuvchi olmiy asoslarini yaratish mamlakatimiz korxonalari uchun dolzarb savol bo’lib, uning tabiiy xom ashyolarini va valyuta resurslarini tejashga yordam qiladi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, bu laboratoriya reglamentining maqsadi turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun rangli bo’yoqlar olish (gossypol smolasi, oxak, erituvchi (NEFRAS), korboksimetil-selluloza, GMTA, mahalliy resurslar, sanoat chiqqindilari asosida) texnologiyalalarini yangi turlarini ishlab chiqarishdan iborat. Turli muhitda ishlovchi korxonalar uchun rangli bo’yoqlar olishda yuqoridagi yurli qo’shimchalardan iborat. Bu vosita zanglagan metallarning yuzasida paydo bo’ladigan qoldiqlar va turli korroziya mahsulotlaridan kimyoviy tozalash va himoya qilish uchun mo’ljallangan. Lekin korroziyadan himoyalovchi bo’yoqlar va antikorrozion qoplamalarni sintez qilish uchun kimyoviy izlanishlarni bajarish va tayyorlash uchun ularni mazmunini, kimyoviy reaksiyalar ko’chishining asosiy xususiyatlarini bilish lozim va kimyoviy experimentni texnikasi boyicha yetarlicha bilmlar va tajribaga ega bo’lish kerak. Ushbu laborotoriya reglament uning uchun belgilangan jarayonlarni o’z ichiga olgan. Reglament mahsulot ishlab chiqrishning optimal metodlarini belgilaydi. Loborotoriya sharoitlarida stabil chiqishlar bilan texnologik jarayonlarini qayta ishlanish shartlarini, texnik xavfsizlikni va boshqalarni ta’minlaydi.
56
4.4. Xom ashyo xarakterisikasi Bu ishning nazariy va amaliy izlanishlar olib borishda asosiy ob’ekt bo’lib hizmat qilgan: oxak, urotropin (GMTA), karboksimetilselluloza, erituvchi (NEFRAS) va gossypol smolasi – yog’-moy sanoatini chiqqindilari. Bu ob’yektlarni fizik kimyoviy xarakteristikalari, tarkibi quyidagilardan iborat:
Geksametilentetraamin (GMTA) fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi
Geksametilentetraaminning hamma xarakter xususiyatlariga ega, sonsiz tuzlar paydo bo’lishida, qo’shimcha qo’shiluvchi mahsulotlar, uglerod va azot bir-biriga barobar(teng) turli komplexslarni tashkil qiladi. Bundan chiqdi GMTA ni asosiy amin deb bilishimiz lozim. Sof GMTA o’zi bilan rangsiz, hidsiz, sal shirali ta’mga Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|