Urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik-
kimyoviy analiz qilish uslublari
Tanlangan xomashyo materiallar va mahsulotlarning kimyoviy tahlillarida analitik kimyoning sifat va miqdoriy analiz usullaridan keng foydalanildi.
Moddalarning element analizlari adabiyotlarda keltirilgan uslublar bo‘yicha aniqlandi. Muhitning vodorod ko‘rsatkichi pH metr 121-V da o‘lchandi. Kinematik qovushoqlik kapillyar diametri 4 mm bo‘lgan VZ-4 tipidagi viskozimetrda aniqlandi. Solishtirma og‘irlik piknometrik usulda topildi. Bunda 5 sm 3 hajmli kapillyar piknometr ishlatildi. Hajmni aniqlash uchun piknometr bidistillangan suv bilan termostatda 25 o C haroratda to‘ldirildi va o‘lchandi. Quruq piknometr massasi va 25 o C haroratdagi suvning zichligini bilgan holda hamda to‘ldirilgan suvning massasini tortib, uning hajmi aniqlandi. O‘lchovlar 0,00005 aniqlikda olib borildi.
59
Uchmaydigan moddalar massa ulushini aniqlash GOST 17537-76 ga muvofiq olib borildi. Namunadan 1,52 g tortib olinib, kosachaga bir xil tekislikda yoyildi va quritish shkafiga qo‘yildi. Doimiy og‘irlikka etguncha 140-200 o S haroratda ushlandi. Doimiy og‘irlikka etganini aniqlash uchun har 30-minut oralig‘ida namuna tortib borildi.
2.2. Olingan korroziyaga qarshi qoplamaning himoya qobiliyatlarini va ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari
Namunalar ekspluatatsion xossalarini sinashga tanlash va ularni tekshirishga tayyorlash GOST 9980.2 talablari bo‘yicha amalga oshirildi. Namunalar surkaladigan plastinkalar GOST 8832.3 ga muvofiq tanlandi. Kompozitsion qoplamalarning fizik-mexanik xossalari 150x70x1,0 o‘lchamli 08KP va 8KS markali po‘lat yuzalarda sinaldi. Kompozitsiyalar zanglagan va zanglamagan yuzalarga moybuyoqlar yordamida 50-70 mkm qalinlikda (1…3 qatlam) surkaldi va qoplamalarga botirilgan holda tayyorlandi. Zanglagan yuzalar plastinkani 72 soat maboynida 3 % li NaCI eritmasida saqlagan holda tayyorlandi. Zangga qarshi kompozitsiyalar qobiqlari qalinligi ITP-1 tipidagi magnitli o‘lchagichda aniqlanadi. Asbobning ishlash prinsipi ferromagnit taglikka surkalgan magnitmas qobiqning tortishish kuchining qobiq
qalinligiga bog‘liqligi nomogrammaga solishtirilib, mikrometrda topiladi. Qoplamaning egilishga mustahkamligi GOST 6806-78 bo‘yicha aniqlandi.Bu uslub qoplama surkalgan sterjenning egilishdagi mexanik bo‘zilmasdan saqlanadigan diametrni aniqlashga asoslangan. Zarbga chidamliligi GOST 4765-78 talablariga asosan o‘lchandi. O‘lchovlarni U-1A asbobida olib borildi. Bunda 1 kg massali yukning tushishidagi qoplamani mexanik buzmaydigan balandligi (sm) aniqlandi. Adgeziyani aniqlash GOST 15140-76 talablari asosida o‘rganildi. Adgeziya korroziyabardosh qoplamalarda muhim parametr hisoblanib, bu ko‘rsatkichga metallarni korroziyadan himoyalanish darajasi, qoplamaning uzoq muddat ekspluatatsiyalanishi kabilar chambarchas bog‘liqdir. Bu ko‘rsatkichni aniqlashda 2 ta
60
uslubdan foydalandik. Birinchi uslubpanjarali kesish bo‘lib, u tekshirilayotgan ob’ektni olmos yoki skalpel yordamida 5 dan kam bo‘lmagan 1-2 mm oralig‘idagi perpendikulyar kesishlar qilishga asoslangan. Kesilgan qoplamalar maxsus cho‘tkalar yordamida tozalanadi va 4 balli shkala bo‘yicha baholanadi. Ikkinchi uslubda 5 dan kam bo‘lmagan parallel kesishlar qilinadi va kesilgan qoplamalar yuzasiga yopishqoq 10x10 mm o‘lchamdagi polietilen lenta yopishtiriladi. Lenta tezlik bilan yulib olinadi va 3 ballik shkalada baholanadi. Himoya xossalarining barqarorligi 8 ballik shkalada aniqlanadi. Unga ko‘ra qoplamaning darz ketishi, qobiqlanishi, havo pufaklari hosil bo‘lishi, korroziya paydo bo‘lishi, maydalanishi kabi turli bo‘zilishlar vizual aniqlandi. YUqori ball 8 bo‘lishi, barcha bo‘zilishlar yo‘qligidan dalolat beradi. O‘rtacha ball 4 bo‘lishi, 25% gacha bo‘zilishlar borligidan darak beradi. Eng past bal 1 da to‘la bo‘zilishlarchuqur yoriqlar paydo bo‘lishi, maydalanish, qobiqlanish va 10 % dan ortiq yuzada korroziya paydo bo‘lishiga mos keladi.
Tuzga chidamlilik 3% li NaCl ning filtrlangan eritmasida belgilangan muddatlarda saqlash orqali aniqlanadi bitumsimon kompozitsion materiallarning igna botish chuqurligi GOST 11501 talablari asosida penetrometrda aniqlandi. Bunda yuk 100 g, moddaga igna tushishi 5 sek, namunaning tekshirilayotgandagi harorati 25 o
ifodalanadi. Penetrometr diskining har gradusi ignaning 0,1 mm botishini belgilaydi .
Gossipol smolasi asosida sanoat korhonalari uskuna va jihozlari uchun kompozitsion materiallarning yonish haroratini Brenken usulida aniqlandi. Buning uchun ochiq chinni tigelga namuna eritib solindi va 25 o C gacha sovitildi va kuydirilgan qumli apparatga qo‘yildi. Tigelning qirg‘oqlaridan 12 mm ichkarida bo‘lishiga etibor berish zarur. Tigelning ichiga vertikal ravishda termometr o‘rnatildi. SHundan so‘ng gaz gorelkasida 10 o S/min tezlikda namuna solingan tigel qizdirilib borildi. Tigel ichidagi namunaning birinchi ko‘k alanga berib yonish harorati ushbu ko‘rsatkichni aniqladi.
61
III. SANOAT JIHOZLARINI KORROZIYADAN HIMOYALOVCHI QOPLAMALAR OLISHNING TARJIBA TADQIQOD QISMI
3.1. Tajriba tavsifi Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish uchun amaldagi me’yoriy hujjatlarning talablariga javob beradigan quyidagi xom ashyolardan foydalanilishi lozim bo‘lib, ular kirish nazoratidan o‘tishi va mutanosiblik sertifikatiga ega bo‘lishi zarur: 3-Jadval
Tajribada ishlatilgan xom ashyolarning GOST talabiga mosligi Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi; GOST 10930-74 So‘ndirilmagan ohak; GOST 1387-80 Erituvchilar (nefras) GOST 1981-95 Karbaksimetilselyuloza GOST 1886-79 Urotrapin GOST 1585-88 Kanifol GOST 19112-06
Yuqoridigi xom ashyolar oshqozonga ta’sir qilgandagi zaharlilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha gossipol smolasi asosidagi bitumlar mo‘‘tadil zaharsiz modda hisoblanib, GOST 12.1.007-76 bo‘yicha zaharlilikning III toifasiga mansubdir. Eritilgan vositaning bug‘lari teri, ko‘z va yuqori nafas olish yo‘llarining shilliq qavatiga mo‘tadil yallig‘lantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, kimyovuy xossalar sust namoyon bo‘ladi. Vositani ishlab chiqarishda, sinashda va qo‘llanishda GOST 12.3.005-75 bo‘yicha umumiy xavfsizlik talablariga va sanoat sanitariyasi talablariga rioya qilish lozim. Mahsulotni sintez qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq barcha ishlar GOST 12.4.021-75 va KMK 2.04.05 bo‘yicha SanPiN № 0046-05ga mos ravishda amalga oshirishi, bunda ish hududi havosining tozaligini ta’minlab turuvchi mahalliy va kiritish-chiqarish ventilyasiyasi doimiy ishlab turishi, havodagi zararli moddalar miqdori GOST 12.1.005-88 bo‘yicha ruxsat berilgan chegaraviy konsentratsiyadan oshmasligi lozim. 62
Ishlab chiqarish xonalaridagi yong‘in xavfsizligi choralari GOST 12.1.004-91 talablariga javob berishi lozim. Belgilangan tartibda tasdiqlangan atmosferaga chiqariladigan chiqindilarning ruxsat berilgan chegaraviy ko‘rsatkichlariga rioya qilish nazorati GOST 17.2.3.02-78 ga mos ravishda olib borilishi lozim Filtrlash, asbob-uskunalar va kommunikatsiyalarni yuvish va tozalashdan so‘ng hosil bo‘ladigan ifloslangan eritmalar ko‘rinishidagi suyuq va qattiq chiqindilar SanPiN № 0127-02, SanPiN № 0183-05 va SanPiN № 0128-02 ga mos ravishda utilizatsiya qilinishi lozim.
3.2.Tadqiqod uchun laboratoriya jihozlarini yig‘ish
Har qanday tajriba reglamentini bajarishga kirishishdan oldin laboratoriya jihozlarini yig’ish lozim bo’ladi . Tajriba jarayonini amalga oshirish uchun zarur
asbob–uskunalar quyidagilardan iborat: probirka,shtativ,termometr, suvli yuvish moslamasi, spirtli lampa yoki gaz, gugurt, pichoq, shisha trubkalar, analitik tarozi, maydalash jihozi(stupka), elak, aralashtirgich, varonka, qum hommomi. Tajribani boshlashdan oldin, labarotoriya jihozlarining stulda joylashishiga etibor qaratish lozim. Tajribani o’tkazish davomida texnika havsizligi qoyidalariga amal qilish kerak. Men tajribani o’tkazish davomida erituvchilardan foydalandim bilamizki erituvchilar kuchli alangalanish xossasiga ega bo’lganligi sababli, ozimni va atrofdagilarni xafsizligini taminlash maqsadida texnika hafsizligiga alohida urg’u berish lozim bo’ladi . Sintez mazmuni: gossipol smolasi, so’ndirilmagan
oxak- CaO, karboksimetilselluloza, kanifol,uratropin, erituvchi nefraz yuki uayt spiritdan foydalanib sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish.
63
№ 1-tajriba Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni Urganch yog’-moy korxonasi tarkibida hosil bo’ladigan gossypol smolasida 10- 15% ba’zan 20% gacha namlik bo’ladi. OCT 18-114 tarmoq standartiga asosan gossypol smolasida namlik 4% dan oshmasligi kerak. Gossypol smolasini quvurlar orqali tashilishini osonlashtirish maqsadida o’tkir bug’ ishlatiladi. Ushbu bug’ni kondensatsiyalashishi hisobiga gossypol smolasi tarkibidagi namlik oshib ketadi. Shuning uchun gossypol smolasidan foydalanishda uni suvsizlantirish talab qilinadi,ask holda uni tarkibidagi suv miqdori reaksiyaning borish mexanizmini va tayyor mahsulot sifatini buzadi. Bu jorayon ko’p vaqt talab qiladi. Suvsizlantirish jarayoni spesifik holatlarni o’rganish maqsadida biz uni suvsizlantirishni ilmiy tadqiqotimizda ko’rib chiqdik. Adabiyotlar tahliliga ko’ra
gossypol smolasini tarkibini yetarlicha o’rganilgan. Bunga ko’ra gossypol smolasida 12% azot saqlovchi moddalar, 36% gossypol smolasi o’zgarish mahsulotlari va qolgan qismi yog’ va oksi yog’ kislotalaridan iborat. Gossypol smolasini suvsizlantirish jarayoni 500 gr miqdorda namuna olinib qum hammomida o’tkaziladi. Tadqiqotlarda har 10 daqiqadan haroratni o’zgarishi qayd qilib boriladi. Bunda tarkibni harorati 30 daqiqa o’tgandan keyin 55°C ni tashkil qiladi. Urganch yog’-moy kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari 3-jadvalda keltirilgan va haroratni gossypol smolasini suvsizlantirish vaqtini namlik yo’qotishga bog’liqligi 5-rasmda keltirilgan.. Har 10°C harorat oshganda tarkibni og’irligi o’lchab turiladi. 10-55 °C dagi massa kamayishi 1% ni tashkil qiladi , 40 minut o’tgandan keyin tarkibni harorati 85 °C gacha bunda massa 4 % tashkil qiladi, 1 soatdan keyin harorat 95,5 o C ni tashkil qildi bunda yo’qotilish 10 % ni tashkil qildi.120 o Cda
yo’qotilish 16 % ni tashkil qildi. 2 soatdan keyin harorat 125°C etdi bunda yo’qotilish 17 % ni tashkil etdi.140 ….160 °C haroratlarda yo’qotilish 18 % ni tashkil etdi . Urganch yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonining o’rganish natijalari quyida 4-jadvalda keltirilgan.
64
4- Jadval Urganch yog’-moy kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari
№
o C)
Yo’qotishlar (%)
Kuzatishlar natijasi 1 10-55 1 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 55-75
1-2 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 80
3 Suv bug’larini chiqishi 4 85
4 Suv bug’larini chiqishi 5 100
10 Suv bug’larini chiqishi 6 110
14 Past qaynash 7 120
16 Qaynash
8 125 17 Bir maromda qaynash 9 140
18 Kuchli qaynash 10 160
18 Kuchli qaynash
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 10 0 11 0 12 0 13 0 14 0 15 0 16 0
Suvsizlantirish harorati, o C
5- Rasm. Suvsizlanish jarayoniga xaroratning ta’siri
ko’tariladi, massa kamayish 18% ni tashkil qiladi.
S u vni ng
yoqo ti li sh I %
65
№ 2-tajriba Massaga kalsiy oksidi qo’shish jarayoni
Kalsiy oksidi kukun holida bo’lishi kerak, zarrachalar bir – biri bilan yopishmagan holda suvda qiyin eruvchan, kislotalarda yaxshi eriydigan modda. Ochiq turgan holda namni va karbonat angidridni o’ziga tortib oladi. Biz ishlatgan so’ndirilmagan ohak (CaO) do’konlarda sotiladigan bo’lib, oq va nimrang sariq tusli, suvga solinganda suv bilan reaksiyaga kirishib ozi yaxshi maydalanib, qo’shimcha qoldiqlar hosil qilmasdan gidroksid zarrachalarini hosil qildi. Shu sababli biz ishlatgan kalsiy oksidini yuqoridagi talabga javob beradi deb hisobladik. Fizik – kimyoviy ko’rsatgichlari bo’yicha kalsiy oksidi quyidagi 5-jadval talablariga javob berishi kerak. 5-Jadval Kalsiy oqsidning fizik –kimyoviy ko’rsatgichlari Mezon
Ko’rsatgichlar nomlari
Analiz uchun toza (ch.d.a.) OPK 2611210 35205
Toza (ch.)OPK 261121035106 1. Kalsiy oksidini ning massa ulushi CaO, %, dan kam emas 97,5
96,0 2. Kalsiy karbonatning massa ulushi (CaCO 3 ), %, dan katta emas 1,0 2,5
3. Xlorid kislotada erimay qolgan moddalar qismi, %, dan katta emas 0,01 0,02
4. Azotning umumiy miqdori (N), %, dan katta emas 0,03 0,06
5. Sulfatlar massa ulushi (SO ), %, dan katta emas 0,02 0,05
6. Xloridlar massa ulushi (Cl), % dan katta emas 0,005 0,010
7. Temirning massa ulushi Fe, %, dan katta emas 0,01 0,02
8. Og’ir metallarning massa ulushi (Pb), %, dan katta emas 0,005 0,010
66
Reaktor- kolba ichiga gossipol smolasi suvsizlantirib bo’lgandan keyin, kalsiy oksid (CaO) bo’laklarini havonchada maydalab, 1 sm da 100 dona teshigi bo’lgan eLokchalardan o’tkazib, so’ngra suvsizlantirilgan gossipol smolasi tarkibiga 2-10% gacha qo’shib aralashtirib ko’rdim. Bunda 2-3% oxak qo’shganda ozgarish kam bo’lib, qotish jarayoni diyarli kuzatilmadi. Reaksiyaning borish jarayoni diyarli kuzatilmadi. 5-6% CaO qo’shganda reaksiya juda yaxshi sodir bo’ldi cho’kma ham tushmadi va quyuqligi ham, tez qotib qolmadi. 8% oxak qo’shib ham tajriba o’tirdim bunda salgina chokma tushdi va ko’pikli xavo pufakchalari paydo bo’ldi sal yaxshiroq bo’ldi. 10% oxak qo’shganimda reaksiya tugamasdan tez qotib qoldi va cho’kma tushdi. Uni yaltiroqligi ham yo’qolob qoldi. Men tajribadan ko’rib eng ma’qul bo’lgan 5-6% oxak qo’shib olishni talabga javob beradigan darajada deb shunda to’xtaldim va menga kerakli mahsulot uchun 5-6% oxak qo’shish tajribam uchun yaxshi natija deb hisoblayman. Shundan so’ng 5-6 % oxakni juda maydalab kukun holida sekin-sekin sepalab suvsizlantirilgan gossipol smolasiga qo’shib boshladim, qo’shish jarayonida tinmay aralashtirib turish kerak to’xtamasdan va oxakni qo’shish davomida ko’pirib toshib ketmasligi uchun olovni sal pasaytirib va aralashtirib turiladi reaksiya tugashga yaqinlashganda aralashtirishni to’xtatsa ham bo’ladi. Reaksiya tugagandan so’ng tiniqlashadi va cho’kma tushmasligi kerak. Shu bilan oxakni qo’shish jarayoni tugaydi.
6-Jadval Olingan bo`yoqning qotish tezligining CaO konsentrsiyasiga bo`g`liqligi
CaO konsentratiysi % 0,5 1,0
2 3 4 5 6 7 8 Qotish vaqti, soat 36 33
30 27
24 21
16 9 6
67
№ 3-tajriba 3.5. Massaga karboksimetilselyulozani qo’shish jarayonini o’rganish Karboksimetilselluioza qoplamaning adgeziyon qobiliyatini oshiradi.Bunda quyidagi jarayon sodir bo’ldi. CaO qo’shib bo’lingandan keyin 170
o C ga tushiriladi va songra chinni hovonchada maydalangan KMS qoshish jarayoni amalga oshiriladi. Men bu jarayonni amalga KMS ni 1-8 % miqdorida kompanentga qo’shib ko’rdim. 1% miqdorida qo’shganda undagi o’zgarish sezilmadi. 2-2,5 % qo’shdim bunda cho’kma hosil bo’lmadi o’zgarish yaxshi bo’ldi va bo’yoq uchun yopishqoqligini oshirdi unda yaltiroqligi ham kamaymadi suyuqlanib ham ketmadi. 6-7% da esa reaksiya tugagach cho’kma paydo bo’ldi va juda tez quyilib qolib yopishib qotib qoldi.Men tajriba natijalari shuni ko’satdiki 2-2,5% maqsadga muofiq tarkib hisoblanadi. 7-Jadval Karbabsimetilselleloza qo’shish jarayonidagi ko’rsatgichlar № tadqiqot tartib raqami
Reaksion massaga qo’shilgan karbaksimetilselleloza miqdori, % Qotis vaqti, soat
1 2 3 4 5
1,0 1,5
2,0 2,5
3,0
27 19 16
11 7
№ 4 -tarjiba 3.6. Uratrapin qo’shish jarayonini o’rganish Bizga ma’lumki uratrapin qoplamaning korroziyaga qarshiligini oshiradi shuning uchun biz qoplamaga 0,2 -1% fozigacha uratrapin qo’shib ko’rdik va bunda eng yahshi natijani 0,5 foiz qoshganda oldik karboksimetilsellyuloza qoshilgandan keyin harorat 140 o C ga tushiriladi va maydalangan uratrapin qo’shiladi va 10 minut 68
davomida aralashtiriladi.Uratrapin qoshish jarayoni diagrammasi quyidacicha bo’ladi.
6-rasm. Qoplama tarkibidagi uratrapin miqdorining 15% li H 2 SO 4 ga himoya darajasi
8-Jadval Uratrapin qo’shish jarayoni ko’satgichlari
Tarkib
Uratrapin miqdori % Himoya darajasi % 1
0,5 99,8
2
0,6 80 3
0,7 58
Uratrapin miqdorini 0,3 % da qo’shganda 15% li sul’fat kislotaga ta’siri 58 % ni tashkil qildi, 0,4 % qoshganda esa bu ko’rsatgich 80% ko’tarildi keyin uning miqdori 0,5 % da qo’shdik bunda bu ko’rsatgich 99,8 % ni tashkil qildi.
69
№ 5-tarjiba 3.7. Kanifol qo’shish jarayonini organish Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|