Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

2 Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
Tabiat resurslari, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va maʼnaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xoʻjalikda foydalaniladigan hamda insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan, uni oʻrab turgan tabiiy muhitning barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari. Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer, mineral boyliklar, foydali qazilmalar, oʻsimliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (koʻpgina foydali qazilmalar), tugamaydigan (suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga boʻlinadi
Har qanday davlat iqtisodiyotida tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik va resurslarni barqaror boshqarish imkoniyatlari mamlakat iqtisodiy holatini tavsiflovchi eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Tabiiy resurslarning mavjud emasligi yoki ular sifatining pastligi boshqa turdagi resurslar sarfining ortishiga olib keladi. Iqtisodiyotni modernizasiyalash va ishlab chiqarishni diversifikasiyalash sharoitida resurslardan samarali va kompleks ravishda foydalanishning asosiy yo’nalishlarini o’rganish, atrof muhitni muhofaza qilish bo’yicha muammolarni bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmi, resurslardan samarali va kompleks ravishda foydalanishni iqtisodiy baholash tizimini o’rganish, atrof muhitni muhofaza qilish bo’yicha muammolarni hal etish, shuningdek, tabiatdan foydalanishda investisiyalar samaradorligi va muhitni muhofaza qilish xarajatlarining samaradorligi, yetkazilgan zararni baholashda iqtisodiy hisobkitoblar qilish bo’yicha amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish,
Resurslarni barqaror boshqarishga erishishga qaratilgan maqbul loyihalarni tanlab olish hozirgi kundagi zamonaviy metodlardan foydalanish mavzuning dolzarbligini koʻrsatib beradi. Tabiiy resurslardan foydalanishning printsip va qoidalari tabiatdagi barcha predmet va hodisalarning oʻzaro bogʻliqligiga asoslangan bolib, ular quyidagilardir: Birinchi qoida – koʻpqirralilik qoidasi.
Bu qoidaga kora tabiiy resurslardan foydalanishda ularning koʻp qirrali ahamiyatga ega ekanligini hisobga olish zarur. Masalan, oʻrmon resurslaridan foydalanishda shuni hisobga olish kerak-ki, oʻrmon xalq xojaligi uchun yogʻoch manbai bolib hisoblanadi. Bu yogʻoch qurilishda va kimyo sanoati uchun xom ashyo boʻlib xizmat qiladi. Lekin ormon resurslari bundan tashqari havoga kislorod yetishtirib beradi, tuproqda namlikni saqlaydi, tuproqni yuvilib ketishdan asraydi, mikroklimat hosil qiladi, insonga meva-chevalar yetkazib beradi. Qolaversa oʻrmon yovvoyi hayvonlar uchun yashash maskani bolib ham xizmat qiladi. Buni daryo misolida ham koʻrish mumkin (u chuchuk suv arteriyasi, qulay va arzon transport kommunikatsiyasi, gidroelektrostantsiyalarni harakatga keltiruvchi kuch va hokazo. Ikkinchi qoida – regionallik qoidasi. Har bir joyning tabiiy resursidan foydalanishda bu resursning oʻsha joydagi miqdorini hisobga olish zarur. Masalan, Yer yuzining turli regionlarida suv resurslari turlicha joylashgan.
Agar shimoliy regionlarda suv serobligidan yer botqoqlashgan boʻlsa, janubda suv tanqisligidan yerlar qaqragan. Shuning uchun suvdan foydalanishda bu joylarda hisob-kitobli ish yuritilishi lozim; Uchinchi qoida – oʻzaro bogʻliqlik qoidasi. Bu qoidaga koʻra biror tabiiy resursdan foydalanish u bilan bogʻliq boʻlgan boshqa resursning holatiga ham ta'sir qiladi.
Masalan, ma'lum maydonda rudali ma'danlarning koplab olinishi oʻsha joyning relfi va boshqa tabiiy holatlariga ta'sir qiladi, natijada bu joylarning oʻsimlik va hayvon dunyosi oʻzgarib ketadi; elementar resurs hisoblangan azotning havodan koʻplab soʻrib olinishi uning o`rnini boshqa gazlar egallashiga olib keladi va hokazo.
MUHOKAMA Bu yuqori keltirib oʻtgablarimiz tabiiy resurslardan oqilona foydalanish haqida yoʻlyoʻriq hamda eng asosiy qoidalar hisoblanadi. konlardan qazilmalarni to‘liq qazib olish; atrof-muhitning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik; barcha qimmatli moddalardan majmuali-mukammal foydalanish; geologik qidiruv ishlarini tadrijiy davom ettirish; mahsulot birligiga sarf bo‘ladigan xomashyo va yoqilg‘ini tejaydigan texnika va texnologiyani qo‘llash. shuni aytish mumkinki tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali nafaqat bugungi kunda atrof muhitni muhofaza qilish balki, ertanggi kundagi avlodlarga meros qilib iflos havo yoki suvni emas balki toza musaffo osmonni qoldirganimiz maqsadga muvofiq boʻladi. Atrof muhitni muhofaza qilishni tabiiy resurslardan foydalanishda zamonaviy metodlardan UIF-2020 foydalanish, chet el tajribasini amalga tatbiq etish orqali resurslardan tejab tergab foydalanish orqali amalga oshirish mumkin.
Aniqlashtirilishicha, tabiiy resurslardan foydalanishga tabiatni muhofaza qilish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga rioya etish, tabiat majmualari yaхlitligini saqlab qolish, jonli tabiat ob’yektlarining yashash va oʻsish muhiti buzilishiga yoʻl qoʻymaslik, boshqa tabiiy resurslardan foydalanuvchilarning huquqlarini buzmaslik sharti bilan yoʻl qoʻyiladi.
Shuningdek, yer osti boyliklari va foydali qazilmalardan foydalanishning qator yangi shartlari kiritilgan:

• 
  yer osti boyliklaridan va keng tarqalgan foydali qazilmalardan foydalanish sohasida belgilangan qoidalarga rioya etilsa;
  
• 
  foydali qazilma konlarini ishga solish loyihalari boʻyicha, shuningdek mineral хom ashyoni qazib olish va qayta ishlash korхonalarini qurish, rekonstruksiya qilish hamda kengaytirish loyihalari yuzasidan davlat ekologik ekspertizasining ijobiy хulosasi mavjud boʻlsa;
  
• 
  yer qa’ri uchastkalaridan foydalanish huquqini beruvchi litsenziya mavjud boʻlsa yoki yer qa’ri uchastkalarini foydalanishga berish nazarda tutilgan mahsulot taqsimoti toʻgʻrisidagi bitim mavjud boʻlsa;
  
• 
  foydali qazilmalarning yuzasini olishda hosil boʻladigan va sigʻdiradigan jinslar agʻdarmalari, saqlagichlar, terrikonlar ularning atrof-muhitga eng kam darajada zararli ta’sir koʻrsatishi ta’minlangan holda joylashtirilsa.
  

Bundan tashqari, keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olishda hokimliklar bilan kelishilgan yer osti boyliklaridan foydalanish shartlari ta’minlanishi, shuningdek davlatga, atrof-muhitga zarar keltirilishining hamda odamlarning hayoti va sogʻligʻi uchun хavf yuzaga kelishining oldini olish chora-tadbirlari koʻrilishi kerak. Koʻrsatilgan sub’yektlarga yetkazilgan zararning oʻrni qoplanadi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish tabiatga faol ta'sir ko'rsatish bilan birga keladigan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning rivojlanishi davrida zamonaviy jamiyatning eng muhim muammolaridan biridir.
Tabiiy resurslar deyarli tugamaydiganlarga bo'linadi (quyosh energiyasi, suv toshqini, ichki issiqlik, atmosfera havosi, suv); qayta tiklanadigan (tuproq, o'simlik, hayvonot dunyosi resurslari) va qayta tiklanmaydigan (minerallar, yashash muhiti, daryo energiyasi).
Qayta tiklanadigan tabiiy resurslar - bu moddalarning aylanishi jarayonida insonning iqtisodiy faoliyati sur'atlariga mos keladigan davrda o'z-o'zini tiklashga qodir tabiiy resurslar. Qayta tiklanadigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish ulardan muvozanatli foydalanish va yangilash tamoyillariga asoslanishi, shuningdek, ularni takror ishlab chiqarishni kengaytirishni ta’minlashi kerak.
Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar - insonning iqtisodiy faoliyati sur'atiga mos keladigan davrda o'zini o'zi yangilash qobiliyatiga ega bo'lmagan tugaydigan tabiiy resurslarning bir qismi. Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish ularni har tomonlama va tejamli qazib olish va ulardan foydalanish, chiqindilarni utilizatsiya qilish va hokazolarga asoslanishi kerak.
Insonning iqtisodiy faoliyatiga jalb etilishi nuqtai nazaridan tabiiy resurslar real va potentsialga bo'linadi. Birinchi turdagi resurslar faol ekspluatatsiya qilinadi, ikkinchisi iqtisodiy aylanmada ishtirok etishi mumkin.
Hozirgi vaqtda tabiiy resurslarning kamayishi muammosi tobora keskinlashmoqda. Tabiiy resurs salohiyatining kamayishi tabiiy resurslarning insoniyat ehtiyojlariga, uning texnik imkoniyatlariga va tabiiy tizimlar uchun xavfsizlik standartlariga javob bermaydigan darajaga qisqarishida ifodalanadi.
Tabiiy resurslarning kamayishi ularni iqtisodiy va ekologik jihatdan yanada rivojlantirishni maqsadga muvofiq emas qiladi.
Tabiatni oqilona boshqarish tabiiy resurslarni oqilona rivojlantirish, inson faoliyatining mumkin bo'lgan zararli oqibatlarini oldini olish, tabiiy komplekslar va alohida tabiiy ob'ektlarning mahsuldorligi va jozibadorligini saqlash va oshirishni o'z ichiga oladi.
Tabiatni oqilona boshqarish tabiiy resurslardan foydalanishda ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarga erishishning eng yaxshi variantini tanlashni o'z ichiga oladi.
Tabiiy resurslardan kompleks foydalanish chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalardan foydalanishni, ikkilamchi resurslardan qayta foydalanishni nazarda tutadi.
Qayta tiklanadigan resurslar ma'lum chegaragacha tabiiy ravishda tiklanish qobiliyatiga ega, ammo ulardan foydalanishning uzoq tarixi resurslarning tabiiy xususiyatlarida va birinchi navbatda, o'z-o'zini tiklash qobiliyatida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi. Qayta tiklanmaydigan resurslarning tugashi, shuningdek, tabiiy muhitda juda ko'p miqdordagi ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilarining to'planishi muammosi yanada dolzarbdir. Bularning barchasi tabiiy resurslardan noratsional foydalanishdan dalolat beradi.
Bundan farqli ravishda, tabiatni oqilona boshqarish- bu insoniyat ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tayyor bo'lmagan tabiiy resurs potentsialidagi keskin o'zgarishlarga olib kelmaydigan va tabiiy muhitda inson salomatligiga zarar etkazadigan yoki uning hayotiga tahdid soladigan chuqur o'zgarishlarga olib kelmaydigan yuqori samarali boshqaruvdir. .
Tabiatdan oqilona foydalanish faoliyati tizimi rivojlanayotgan iqtisodiyotning istiqbolli manfaatlarini va odamlar salomatligini saqlashni hisobga olgan holda, tabiiy resurslar va sharoitlardan tejamkor foydalanishni va ularni qayta ishlab chiqarishning eng samarali usulini ta'minlashga qaratilgan.
Tabiatni oqilona boshqarishning asosiy printsipi - bu iqtisodiyotni iqtisodiy ixtisoslashtirish va tashkil etish, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi hududning tabiiy resurslariga (potentsialiga), ekotizimlarning resurslarni qayta tiklash va atrof-muhitni tiklash funktsiyalariga, ularning tabiiy qobiliyatiga mos kelishi kerak. antropogen ta'sirlarga bardosh berish.
Tabiatni oqilona boshqarishning zaruriy elementlari quyidagilardir:

• 
  * resurslar turlarini iste'mol qilishning optimal rejimlari va ulardan kompleks foydalanish;
  
• 
  * resurslarni yangilash tezligi va hajmini hisobga olish;
  
• 
  * resurslarni oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni boshqarish;
  
• 
  * foydalanilayotgan landshaft (ekotizim) sifatini saqlash;
  
• 
  * tabiiy resursni olib qo'yishning salbiy oqibatlarini blokirovka qilish va bartaraf etish;
  
• 
  * ekotizimlarning tabiiy ishlashi va dinamikasini hisobga olgan holda eng tejamkor va tejamkor ishlab chiqarishni tashkil etish.
  

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish usullari:

• 
  1. Tabiiy resurslarni inventarizatsiya qilish va inventarlarini yaratish.
  
• 
  2. Texnologik jarayonlarning ekologizatsiyasi.
  

Chiqindisiz ishlab chiqarish-bu o'zaro bog'liqlik va izolyatsiyalash tamoyillariga asoslangan resurslar davrlarini shunday tashkil etish bo'lib, bunda sanoatning ayrim tarmoqlari chiqindilari boshqalar uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi, bu esa ulardan to'liq foydalanishni ta'minlaydi. Biroq, sanoatning aksariyat tarmoqlarida ma'lum chiqindilarning shakllanishi muqarrar. Haqiqiy maqsad - chiqindilardan maksimal darajada foydalanish bilan tavsiflangan kam chiqindili ishlab chiqarishga o'tish.
3. Insonning iqtisodiy faoliyatining salbiy oqibatlarini yumshatish.
Tabiiy resurs salohiyati hudud - bu uning bilan chegaralangan, birgalikda foydalanish texnik jihatdan mumkin bo'lgan, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va ekologik jihatdan maqbul bo'lgan tabiiy resurslar to'plami. Ekologik potentsial ostida baholanayotgan hududdagi tabiiy sharoit va ekologik vaziyatning qulaylik darajasi tushuniladi. Hududning ekologik salohiyati aholi punktlarini rivojlantirish va aholi punktlari tizimini shakllantirish shartlarini aks ettiradi.
Tabiatdan oqilona foydalanish nuqtai nazaridan, tabiiy resurs salohiyati resurslarning mutlaq chegarasi emas, balki ekotizimlarning eng muhim xususiyatlari va funktsiyalarini sezilarli darajada buzmasdan foydalanish mumkin bo'lgan chegaradir. Shuning uchun, ekotizimdan foydalanishni boshlashdan oldin, materiya va energiyani olib tashlashning o'lchovini aniqlash kerak, bu uning o'zini o'zi boshqarish va o'z-o'zini tiklash qobiliyatini buzmaydi. Aks holda, tashqi rejalashtirilgan tabiatga qaramay, foydalanish o'z-o'zidan bo'ladi.
Landshaftlarning yaxlitligini, fazoviy tabaqalanishini hisobga olmasdan, antropogen ta'sirning tanlangan turiga chidamliligini aniqlamasdan, tabiatda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan o'zgarishlarni tahlil qilmasdan va salbiy oqibatlarning oldini olish choralarini ishlab chiqmasdan turib, ularning imkoniyatlaridan oqilona foydalanish mumkin emas. Bu biologik va rekreatsion resurslar uchun eng dolzarbdir, ularning holati ko'p jihatdan ajralmas shakllanishlar sifatida tabiiy komplekslarning holati bilan belgilanadi.
Hozirgi vaqtda tabiatdan foydalanish fanidan ilmiy yo'nalish ajratilgan biologik tabiatni boshqarish, bu tabiatni boshqarishning barcha iqtisodiy va ekologik asoslarga asoslanishi va aniq ekologik va axloqiy xarakterga ega bo'lishi kerakligidan kelib chiqadi.
Biologik tabiatni boshqarishning ijobiy misoli sifatida AQShdagi ovchilik iqtisodiyotining holati haqidagi ma'lumotlarni keltiramiz. Yigirmanchi asr Qo'shma Shtatlardagi yovvoyi tabiatni juda yoqimsiz holatda topdi. Xususan, hayvonot dunyosi resurslari juda kamayib, talon-taroj qilindi. Hozirda AQShda 14 millionga yaqin havaskor ovchilar bor, ularning mamlakat iqtisodiyotiga qo'shgan to'g'ridan-to'g'ri hissasi yiliga 20 milliard dollardan va bilvosita 60 milliard dollardan oshadi. (2003 yilda Rossiyaning butun davlat byudjeti taxminan 80 milliard dollarni tashkil etdi). Ovchilik xizmati 700 mingdan ortiq ish o'rni bilan ta'minlaydi, davlatga 3 milliard dollardan ortiq soliq tushadi. Ammo ov resurslari kamaymaydi. Agar o'tgan asrning boshlarida Shimoliy Amerikada 10 mingga yaqin qunduz bo'lgan bo'lsa, hozirda ular 6-9 millionga yetdi, har yili 600-700 ming kishi olib ketiladi. Oq dumli kiyiklarning soni juda ko'p-32-33 million kishi, vapiti populyatsiyalari ilgari hech qachon ko'rilmagan hajmga yetdi-1,2 million bosh, yovvoyi kurkalar soni bir necha yillar davomida 1 milliondan 5 millionga ko'paydi.Xulosa shuki, ov hayvonlari populyatsiyasini me'yorlar va cheklovlarga rioya qilgan holda, qat'iy nazorat va inson yordami bilan intensiv ekspluatatsiya qilish ularning holatiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. raqamlar va ko'payish.