Ushbu bobda tartibsiz depozit shartnomasiga xos bo'lgan umumiy huquqiy tamoyillarni buzishning iqtisodiy oqibatlari tahlil qilinadi

Ushbu bobda tartibsiz depozit shartnomasiga xos bo'lgan umumiy huquqiy tamoyillarni buzishning iqtisodiy oqibatlari tahlil qilinadi. Biz 1, 2 va 3-boblarda bunday qoidabuzarliklarning huquqiy va tarixiy oqibatlarini ko'rib chiqdik va endi banklar yo'q narsadan kreditlar va depozitlar yaratish jarayoniga va bu jarayonning jamiyat uchun turli xil oqibatlariga e'tibor qaratamiz. Banklarning kreditlarni yaratishining eng jiddiy natijasi quyidagilardan iborat: kreditlar ixtiyoriy ravishda tejashni qo'llab-quvvatlamasdan beriladigan darajada, haqiqiy ishlab chiqarish tuzilmasi muqarrar ravishda buziladi va takroriy iqtisodiy inqirozlar va tanazzullar yuzaga keladi. Bu bobda biznes siklining aylanma kredit nazariyasi tushuntiriladi, so'ngra monetarizm va Keyns iqtisodiyotining makroiqtisodiy nazariyalari to’g’risida tanqidiy tahlil olib boriladi. Bundan tashqari, hozirgacha dunyoga hujum qilgan takrorlanuvchi iqtisodiy inqirozlar qisqacha ko'rib chiqiladi. Ikki bobning birinchisi Markaziy bank va bepul bank ishlarini nazariy o'rganishni o'z ichiga oladi, ikkinchisi esa bank faoliyati uchun 100 foizli zaxira talablari taklifini o'rganishdan iborat.
Pul, bank va biznes sikllarining iqtisodiy nazariyasi iqtisodiy fikr tarixidagi nisbatan so'nggi rivojlanish hisoblanadi. Ushbu iqtisodiy bilimlar majmuasi tegishli voqealarni va tegishli huquqiy formulalarni katta kechikish bilan kuzatib bordi. Ko'rib turganimizdek, huquqiy tamoyillarni o'rganish, ularning bo'shliqlari va qarama-qarshiliklarini tahlil qilish, ularning mantiqiy nuqsonlarini izlash va tuzatish va boshqalar tarixda ancha oldin sodir bo'lgan va hatto klassik Rim huquqiy ta'limotidan kelib chiqishi mumkin.
Bizning bank tahlilimiz pul depozitlari shartnomasini o'rganish bilan cheklanadi, bu amalda talabni tekshirish hisobvaraqlari, jamg'arma hisobvaraqlari va muddatli depozitlarga taalluqlidir, qachonki oxirgi ikkitasi mijoz tomonidan balansni amalda olib qo'yishga ruxsat bersa. Shunday qilib, bizning tadqiqotimiz xususiy banklarning hozirgi kunda pul tartibsiz depozit shartnomasi bilan bog'liq bo'lmagan ko'plab faoliyatlarini istisno qiladi. Masalan, zamonaviy banklar o'z mijozlariga buxgalteriya hisobi va kassir xizmatlarini taklif qilishadi. Shuningdek, ular birinchi pul birliklari paydo bo'lishidan boshlangan pulni o'zgartirish an'analariga rioya qilgan holda chet el valyutalarini sotib olishadi va sotadilar. Bundan tashqari, banklar qimmatli qog'ozlarning depozitlarini qabul qiladilar va o'z mijozlari nomidan emitentlardan dividendlar va foizlarni yig'adilar, mijozlarga mulkdorlar kapitalining oshishi, aktsiyadorlar yig'ilishlari va boshqalar haqida xabar beradilar. Bundan tashqari, banklar o'z mijozlari uchun qimmatli qog'ozlarni chegirmali uylar orqali sotib oladi va sotadi hamda o'z filiallarida seyf xizmatlarini taklif qiladi. Xuddi shu tarzda, ko'p hollarda banklar o'z mijozlaridan kreditlarni jalb qilib, haqiqiy moliyaviy vositachilar sifatida harakat qilishadi (ya'ni mijozlar bankka qarz berayotganliklarini, obligatsiyalar, sertifikatlar yoki haqiqiy vaqt "depozitlari" egalari sifatida xabardor bo'lganlarida) va keyin ushbu mablag'larni uchinchi shaxslarga berishadi. Shu tarzda, banklar o'zlari bergan kreditlar bo'yicha oladigan stavka va dastlab ularga kredit bergan mijozlarga to'lashga rozi bo'lganlar o'rtasidagi foiz stavkasining farqlanishidan foyda olishadi. Ko'rib turganimizdek, ushbu shartnoma, shubhasiz, banklarning bugungi kunda amalga oshiradigan eng muhim operatsiyasini va iqtisodiy ijtimoiy nuqtai nazardan eng muhimini anglatadi.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, monetar bank-depozit shartnomasining iqtisodiy tahlili Xayekning chuqur tushunchasining yana bir tasvirini beradi: har doim universal huquqiy printsip buzilganda, tizimli davlat majburlashi yoki muayyan guruhlar yoki shaxslarga berilgan hukumat imtiyozlari yoki afzalliklari orqali, ijtimoiy o'zaro ta'sirning o'z-o'zidan paydo bo'lishi muqarrar. Bu g'oya sotsializmning mumkin emasligi nazariyasi bilan parallel ravishda takomillashtirildi va tarqaldi. Bir paytlar u faqat Real sotsializm deb ataladigan tizimlarga nisbatan qo'llanilgan bo'lsa, endi u davlatning tizimli majburlashi yoki imtiyozlarning "jirkanch" berilishi ustun bo'lgan aralash iqtisodiyotning barcha qismlari yoki tarmoqlari bilan bog'liq bo'lib qoldi.
Interventsionizmning iqtisodiy tahlili hukumatning majburlash choralariga ko'proq taalluqli bo'lsa-da, u an'anaviy huquqiy printsiplar muayyan bosim guruhlariga imtiyozlar berish orqali buzilgan sohalarga nisbatan kamroq ahamiyatga ega. Zamonaviy iqtisodiyotlarda bu sodir bo'ladigan ikkita asosiy yo'nalish mavjud. Mehnat shartnomalari va mehnat munosabatlarini chuqur tartibga soluvchi mehnat qonunchiligi birinchi hisoblanadi. Ushbu qonunlar nafaqat majburlash choralari uchun asos bo'lib xizmat qiladi (tomonlarning mehnat shartnomasi shartlarini o'zlari xohlagancha muzokara qilishiga to'sqinlik qiladi), shuningdek, bosim guruhlariga muhim imtiyozlar beradi va ko'p jihatdan ularga an'anaviy huquqiy tamoyillarning chekkalarida harakat qilishlariga imkon beradi (masalan, kasaba uyushmalari kabi). Ikkala imtiyoz va institutsional majburlash ustun bo'lgan ikkinchi yo'nalish-bu kitobning asosiy yo'nalishini tashkil etadigan pul, bank va moliyaning umumiy sohasi. Garchi ikkala soha ham juda muhim bo'lsa-da va shuning uchun zarur islohotlarni joriy etish va amalga oshirish uchun ikkalasini ham nazariy jihatdan o'rganish dolzarb bo'lsa-da, institutsional majburlashni nazariy tahlil qilish va mehnat sohasida imtiyozlar berish unchalik murakkab emas.

Tegishli nazariyalar sezilarli darajada ishlab chiqilgan va hatto islohotlar zarurati va ular olib borishi kerak bo'lgan yo'nalish bo'yicha keng ijtimoiy konsensusga erishilgan. Aksincha, pul, bank kreditlari va moliya bozorlari sohasi nazariyotchilar uchun katta muammo va aksariyat fuqarolar uchun sir bo'lib qolmoqda. Pul to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar hozirgacha eng mavhum va tushunish qiyin. Shu sababli, hukumatlar va Markaziy banklar tomonidan ushbu sohada muntazam ravishda majburlash eng zararli va zararli hisoblanadi. Bundan tashqari, pul va bank nazariyasining yetarli darajada shakllanmaganligi jahon iqtisodiyotining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Faqat bir necha yil oldin, 1970-yillardagi inqirozdan keyin G'arb iqtisodiyotini barqarorlashtirish uchun qilingan barcha qurbonliklarga qaramay, moliya, bank va pul sohasi yana bir xil beparvo xatolarga duch keldi.

Natijada, 1990-yillar boshlanishida yangi dunyo bo'ylab iqtisodiy turg'unlik muqarrar ko'rinishi belgilangan, va G'arb iqtisodiy dunyosi yaqinda undan saqlanib qolishga muvaffaq bo'ldi va yana bir bor, yaqinda (1997-yil yozida) o'tkir moliyaviy inqiroz Osiyo bozorlarini vayron qildi va butun dunyoga tarqalish bilan tahdid qildi. Bir necha yil o'tgach (2001 yildan beri) dunyoning uchta asosiy iqtisodiy sohasi (AQSh, Evropa va Yaponiya) bir vaqtning o'zida tanazzulga yuz tutdi. Shunga qaramay, 2007 yildan beri ikkinchi Jahon urushidan beri eng muhim moliyaviy inqiroz va iqtisodiy tanazzul aksariyat jahon iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatmoqda.
Huquq va huquqiy tartibga solishni iqtisodiy tahlil qilishning maqsadi ijtimoiy o'zaro ta'sirning spontan jarayonlarida uning rolini o'rganishdir. Monetar bank-depozit shartnomasini iqtisodiy tahlilimiz an'anaviy huquqiy tamoyillarni (shu jumladan 100 foizli zaxira talabini) monetar tartibsiz depozit shartnomasiga qo'llash natijalarini ochib beradi. Shu bilan birga, bu tamoyillarni buzgan holda, bankirlarga talab depozitlaridan manfaatdor foydalanishga ruxsat berilganidan kelib chiqadigan zararli, kutilmagan oqibatlarni keltirib chiqaradi. Hozirgacha bu ta'sirlar asosan e'tiborga olinmagan.
Endi bankirlarning talab qilib olinadigan depozitlardan qanday foydalanishi ularga bank depozitlarini (ya'ni pulni) va o'z navbatida kreditlarni (sotib olish qobiliyatini qarz oluvchilarga, xoh ishbilarmonlarga, xoh iste'molchilarga) hech narsadan yaratishga, ya’ni yo’qdan bor qilishga imkon berishini ko'rib chiqamiz. Ushbu depozitlar va kreditlar ijtimoiy agentlar tomonidan ixtiyoriy ravishda tejashning haqiqiy o'sishidan kelib chiqmaydi.