Ushbu qisqa fayl «bookmeri» tomonidan reklama maqsadida tarqatildi
Download 2.98 Mb. Pdf ko'rish
|
5 biologiya test va qo\'llanma 2022 BOOKMERI
|
@bookmeri ―― bio_ 23 II BOB. TIRIK ORGANIZMLARNING XILMA-XILLIGI 5-§. TIRIK ORGANIZMLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Barcha tirik organizmlar oziqlanadi, nafas oladi, ko‘payadi, o‘sadi va rivojlanadi. TIRIK ORGANIZMLAR BAKTERIYALAR DUNYOSI ZAMBURUG‘LAR DUNYOSI O‘SIMLIKLAR DUNYOSI (FLORA) HAYVONOT DUNYOSI (FAUNA) PROKARIOT organizmlar GETEROTROF usulda oziqlanadi erkin harakatlana olmaydigan EUKARIOT organizmlar GETEROTROF usulda oziqlanadi. Ularga kiradi: ✔ sil tayoqchasi ✔ achituvchi bakteriya ✔ chirituvchi bakteriya Ularga kiradi: ✔ achitqi zamburug‘i- dan tortib, ............ ✔ yirik qo‘ziqorinlar- gacha bo‘lgan organizmlar Bakteriyalarni faqat mikroskop yordamida o‘rganish mumkin. Ular doimiy ravishda atrofimizda mavjud, lekin juda kichik bo‘lganligi sababli ko‘zimizga ko‘rinmaydi. Ingichka ipchalar – GIFALAR yordamida tuproqqa birikadi. Zamburug‘larda sporasi maxsus boshoqchasida yoki qalpoqchasida yetiladi. erkin harakatlana olmaydigan EUKARIOT organizmlar AVTOTROF usulda oziqlanadi. Ularga kiradi: ✔ barcha o‘simliklar Ko‘pchilik vakillari yashil xlorofill pigmenti hisobiga fotosintez qiladi. FOTOSINTEZ – o‘simliklarning oziqlanish turi bo‘lib, bunda o‘simlik karbonat angidrid gazini yutib, atmosfe- raga kislorod gazini ajratadi. Fotosintez natijasida organik moddalar ham hosil bo‘ladi. erkin harakatlana oladigan EUKARIOT organizmlar GETEROTROF usulda oziqlanadi. Ularga kiradi: ✔ barcha hayvonlar Ko‘p hujayrali hay- vonlar nerv sistemasi va sezgi organlari (ko‘rish, eshitish, ta’m bilish)ning mavjudligi bilan boshqa tirik orga- nizmlardan farq qiladi. Hayvonlar nerv sistemasi va sezgi organlari yorda- mida tashqi muhitdan kelayotgan ma’lu- motni qabul qiladi va unga javob qaytaradi. 24 @bookmeri ―― bio . VIRUSLAR. Organik olamda yana shunday mavjudotlar borki, ular mustaqil yashay olmaydi. Bunday hayot shakllari viruslar deyiladi. Viruslar hayotning hujayrasiz shakli bo‘lib, jonsiz va jonli tabiat o‘rtasida oraliq o‘rinni egallaydi. Chunki viruslar faqat hujayra ichiga kirgandagina tirik organizmlarga o‘xshash belgilarni namoyon qiladi, ya’ni ko‘payadi. Hujayradan tashqarida tiriklikka xos belgilarni namoyon qilmaydi. Viruslar hujayra ichiga kirib, uning ozuqa moddasi hisobiga ko‘payadi va hujayrani nobud qiladi. Viruslar hamma hujayraga ham ta’sir qilavermaydi. Viruslar odamda gripp, gepatit, ensefalit, OITS va boshqa kasalliklarini keltirib chiqaradi. Virusli kasalliklarning eng keng tarqalgan turi gripp bo‘lib, uning dastlabki belgilari ①haroratning ko‘tarilishi, ②ishtahaning pasayishi, ③lanjlik, ④umumiy holsizlik bilan boshlanadi. Bunday paytda bemorga ko‘p suyuqlik ichirish va shifokorga murojaat qilish zarur bo‘ladi. VIRUS GRIPP VA KORONAVIRUS nafas yo‘llarining shilliq qavatida parazitlik qiladi GERPES VIRUSI lab epiteliysida parazitlik qiladi QUTURISH VIRUSI hayvonlarda parazitlik qiladi. TAMAKI MOZAIKASI VIRUSI o‘simliklarda parazitlik qiladi. BAKTERIOFAG bakteriyalarda parazitlik qiladi. GEPATIT A GEPATIT B jigar hujayralarida parazitlik qiladi @bookmeri ―― bio_ 25 6-§. BAKTERIYALAR DUNYOSI BAKTERIYALARNING TUZILISHI ✔ Bakteriyalar ko‘zga ko‘rinmas, kichik organizmlar bo‘lib, ularni mikroskop yordamida kuzatish mumkin. ✔ Bakteriyalarni mikrobiologiya fani o‘rganadi. ✔ Bakteriyalarning yadrosi bo‘lmaydi, shunga ko‘ra prokariot organizm deyiladi. ✔ Qulay sharoitda har 20–30 daqiqada bo‘linib ko‘payadi. (Ya’ni oziqa va harorat yetarli bo‘lganda) ✔ Noqulay sharoitda zichlashib, qalin qobiq bilan o‘ralib spora hosil qiladi. ✔ Bakteriya sporasi –253 o C dan +140 o C gacha bardosh bera oladi. ✔ Bakteriya spora holida uzoq yillar saqlanib qolishi, qulay sharoit kelishi bilan hayotini davom ettirishi mumkin. ✔ Mikrobiologiya laboratoriyalarida bakteriyalarni o‘rganish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: Steril sharoitda Petri idishchasidagi oziqa muhitiga bakteriya ekib, ko‘paytiriladi. Bakteriya tez ko‘payib, ko‘zga ko‘rinadigan koloniya hosil qiladi. Keyin ulardan mikropreparat tayyorlab, mikroskopda tekshiriladi. 26 @bookmeri ―― bio . BAKTERIYALAR (tashqi tuzilishiga ko‘ra guruhlari) KOKK (sharsimon) BATSILLA (tayoqchasimon) VIBRION va SPIRILLA (buralgan) @bookmeri ―― bio_ 27 BAKTERIYALAR (turlari) FOYDALI bakteriyalar ZARARLI bakteriyalar ACHITUVCHI bakteriyalar CHIRITUVCHI bakteriyalar TUGUNAK bakteriyalar PARAZIT bakteriyalar Ular dukkakdoshlar oilasiga kiruvchi o‘simliklar ildizida simbioz (hamkorlikda) yashaydi. Ular atmosferadagi erkin azotni o‘zlashtirib, o‘simliklarga yetkazib beradi, o‘simliklar esa bakteriyalarni oziq moddalar bilan ta’minlaydi. Ularning hamkorligi har ikkala organizmga ham foyda keltiradi. Tuproqni azotga boyitishda bedadan keng foydalaniladi. Yer yuzining sanitarlari hisoblanadi. Chunki ular o‘lik qoldiqlarini chiritib, yer yuzini tozalaydi. Ko‘milgan qoldiqlarni ham tuproqdagi chirituvchi bakteri- yalar parchalab yuboradi. Ba’zan chirituvchi bakteriyalar oziq-ovqatlarni, san’at asarlarini chiritib, yaroqsiz holatga keltirishi bilan zarar keltiradi. Ulardan keng foydalaniladi: ✔ sut-qatiq mahsulotlari olishda: Qatiq tayyorlashda sutga tomizg‘i solinadi. Tomizg‘i – bu sut tarkibidagi uglevodlarni parchalab, sut kislotaga aylantiruvchi bakteriyalar yig‘indisi hisoblanadi. ✔ silos bostirishda; ✔ teri oshlashda; ✔ tuzlama tayyorlashda: Tuzlama tayyorlashda sabzavotlar solingan idishga tuzli suv quyiladi. Sabzavotlar sirtida mavjud bo‘lgan achituvchi bakteriyalar sho‘r muhitda ko‘payib, glyukozani sut kislotaga aylantiradi va sabzavotlar chirishining oldini oladi. Ular: ✔ tirik organizm hisobiga yashab hayot kechiradi. ✔ odamda sil, vabo, o‘lat, ichburug‘, qoqshol kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. 28 @bookmeri ―― bio . EPIDEMIYA – yuqumli kasalliklarning yoppasiga tarqalishi. Epidemiyaning oldini olish uchun karantin e’lon qilinadi. KARANTIN – ya’ni, odamlarning to‘planishi, bemor oldiga ko‘pchilikning kirib-chiqishi taqiqlanadi, bemorning idishtovoqlari, sochig‘i alohida tutiladi va bakteriyalardan tozalovchi moddalar yordamida yuviladi. FITONSID – o‘simliklarning bakteriyalarga qarshi ajratadigan moddasi. Masalan, archa, terak o‘zidan ajratgan fitonsid modda bilan havoni zararli bakteriyalardan tozalaydi. Bakteriyalar tabiatda katta ahamiyatga ega. Insonlar foydali bakteriyalardan amaliyotda foydalanadi, zararlilariga qarshi kurashadi. 20-rasm. Achituvchi bakteriyalar ishtirokida olinadigan oziq-ovqat mahsulotlari. @bookmeri ―― bio_ 29 LUI PASTER TAJRIBASI Fransuz olimi Lui Paster quyidagicha tajriba o‘tkazdi. Ikkita kolbada go‘sht qaynatib, qaynatmalar quyidagicha saqlandi: 1-idish og‘zini ochiq qoldirildi: 2-idishga «S» shaklidagi naycha ulandi: 3 kundan so‘ng, 1-idishdagi qaynatma aynib qolgan . 3 kundan so‘ng, 2-idishdagi qaynatma buzilmagan . Chunki og‘zi ochiq idishga bakteriyalar tushgan va qaynatmani aynitgan. Chunki naycha orqali bakteriyalar idish ichiga tushmagan. 1-amaliy mashg‘ulot. Sutdan qatiq tayyorlash. Kerakli jihozlar. sut, qatiq, qalin sochiq, muzlatkich. Ishni bajarish tartibi. 1. Qo‘l kuymaydigan haroratda isitilgan sutni idishga solib, bir oshqoshiq qatiq qo‘shing. 2. Idishni sochiq bilan o‘rab qo‘ying. 3. Qatiq ivigach, muzlatkichga qo‘ying. 4. Tayyor bo‘lgan qatiqni piyolaga solib ichib ko‘ring. 5. Quyidagi savollarga javob bering. – qatiq tayyorlash jarayonida qanday bakteriyalardan foydalandingiz? – nima uchun qatiq iliq sutga solindi? – qatiqning qanday foydali xususiyatlarini bilasiz? 30 @bookmeri ―― bio . 7-§. ZAMBURUG‘LAR DUNYOSI ✔ Zamburug‘larni mikologiya fani o‘rganadi. Zamburug‘lar ilgari o‘simliklar dunyosiga kiritilar edi. Olimlar zamburug‘ turlarini chuqur o‘rganish natijasida ularni alohida olam sifatida ajratishgan. ✔ Zamburug‘lar eukariot organizm hisoblanadi. ✔ Zamburug‘lar o‘simliklar kabi erkin harakatlana olmaydi . ✔ Zamburug‘lar hayvonlarga o‘xshab geterotrof oziqlanadi. ✔ Zamburug‘lar yashashi uchun ozuqa, harorat va namlik yetarli bo‘lishi kerak, yorug‘lik bo‘lishi shart emas. a) b) c) 22-rasm. Achitqi zamburug‘ining mikroskopda ko‘rinishi (a), xamirturush (b) va oshgan xamir (c). 23-rasm. Nondagi mog‘or zamburug‘i. qo‘zidumba (shampinion); oq qo‘ziqorin. 24-rasm. Iste’mol qilinadigan zamburug‘lar; |
