18 @bookmeri
――
bio
.
HUJAYRANING TARKIBIY QISMLARI
HUJAYRA
(tarkibiga ko‘ra)
PROKARIOTLAR
EUKARIOTLAR
yadrosi shakllanmagan
organizmlar bo‘lib,
ularga quyidagilar kiradi:
✔
bakteriyalar
✔
ko‘k-yashil suvo‘tlar
yadrosi yaxshi shakllangan
organizmlar hisoblanadi,
ularga quyidagilar kiradi:
✔
zamburug‘lar
✔
o‘simliklar va hayvonlar
Har qanday eukariot hujayra
3 ta asosiy tarkibiy qismdan
iborat:
yadro
sitoplazma
sitoplazmatik
membrana
✔
Hujayrani
tashqi
tomondan
o‘rab
himoya qiladi.
✔
Hujayra
uchun
kerakli
bo‘lgan
moddalarni tanlab
o‘tkazadi.
✔
hujayraning
ichki
suyuqligi
✔
Uning
tarkibida turli
vazifalarni
bajaruvchi
organoidlar
mavjud.
✔
Sitoplazmadagi har bir
organoid o‘z vazifasiga
ega. Ular bu vazifani
qat’iy
qonuniyat asosida
bajaradi.
✔
Biror
organoidning
ishlamasligi to‘qima va
organlar ishining buzili-
shiga va organizmning
kasallanishiga olib keladi.
✔
hujayraning eng
muhim qismi
✔
irsiy axborotni
saqlaydi,
nasldan
naslga
o‘tishini
ta’minlaydi
✔
moddalar almashi-
nuvini boshqaradi
@bookmeri
――
bio_ 19
O‘simlik va hayvon hujayralarining o‘xshashligi va farqlari.
O‘simlik va hayvon hujayralari
membrana, sitoplazma va
yadroga egaligi bilan bir-biriga o‘xshaydi.
O‘SIMLIK va HAYVON HUJAYRALARI quyidagi
belgilariga ko‘ra o‘zaro farq qiladi:
❶
Faqat O‘SIMLIK HUJAYRALARI uchun xos belgilar:
a) sitoplazmatik membrana ustida Sellyuloza qobiqning
mavjudligi;
Sellyuloza qobiq o‘simlikka mustahkamlik beradi va
tayanch vazifasini bajaradi.
b) plastidaga ega bo‘lishi;
Plastidalar
faqat o‘simlik hujayrasiga xos organoid
bo‘lib, ularning 3 xil turi mavjud:
d) shira to‘plovchi vakuolaning bo‘lishi va kattalashib borishi.
O‘simlik hujayralariga
xos belgilardan yana biri
hujayra
shirasiga ega vakuolaning bo‘lishidir
.
Vakuola
hayvon
hujayrasida
hazm qiluvchi vakuola,
qisqaruvchi vakuola
PLASTIDALAR
xloroplast
yashil rangli
Plastidalar bir-biriga aylanishi mumkin. Masalan, pomidor
dastlab yashil rangda
(xloroplast), asta-sekin oqaradi
(leykoplast), keyin sarg‘ayib qizaradi
(xromoplast).
✔
yosh poya va
barglarda uchraydi
leykoplast
xromoplast
rangsiz yoki oq
Pigmentlar miqdoriga
ko‘ra:
sariq, qizil, ko‘k
✔
gul va mevada
uchraydi
✔
ildiz va urug‘da
uchraydi
20 @bookmeri
――
bio
.
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin, lekin o‘simlikdagi vakuola
singari kattalasha olmaydi (13-rasm). O‘simlikning yosh
hujayrasiga nisbatan qari hujayrasida vakuola yirik
bo‘ladi.
Uning tarkibida
70–95% suv
va unda erigan
mineral tuzlar, organik kislotalar, uglevodlar uchraydi.
Vakuolaning tarkibiga ko‘ra mevaning ta’mi
har xil
bo‘ladi. Agar organik kislotalar ko‘p bo‘lsa, meva nordon,
uglevod ko‘p bo‘lsa, meva shirin bo‘ladi.
13-rasm. O‘simlik (a) va hayvon (b) hujayrasi.
❷
Faqat HAYVON HUJAYRALARI uchun xos belgilar:
a) hujayra qobig‘i yupqa bo‘ladi;
Hayvon hujayralarida o‘simlik hujayralari kabi
qo‘shimcha sellyuloza qobiq bo‘lmaydi. Ular maxsus
o‘simtalar yordamida birikib to‘qima hosil qiladi.
b) qisqaruvchi, hazm qiluvchi vakuolasi mavjud.
Hayvonlardagi vakuolalar mayda bo‘ladi. Qisqaruvchi
vakuolalar hujayradan ortiqcha suyuqlikni chiqarib
yuboradi, hazm qiluvchi
vakuolalar esa hujayraga
kirgan oziq moddalarni parchalab, hazm qiladi.