Ушбу ўқув-услубий қўлланма Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Умар Ҳайём. Шарқнинг энг йирик расадхоналаридан бўлган Исфаҳон 
расадҳонасини 1076 йили Умар Ҳайёмнинг илтимосига кўра Маликшоҳ 
курдирган эди. Олим бу расадхонада олиб борилган кўп йиллик кузатишлари 
натижасида, ўзининг «Маликшоҳ зижи» асарини ёзади. Умар Ҳайём хронология 
фанига қўшган катта ҳиссаси календарь ислоҳотига тегишлидир. Маликшоҳ 
Умар Ҳайёмга йил боши Наврўз баҳорги тенг кунлик билан мос тушадиган янги 
календарь топширади. Умар Ҳайём бу даврда қўлланиб келинган машҳур 
Юлиан календарининг хатоси 128 йилда бир кунга тенг эканлиги ва бу хатони 
такрорламаслик учун янги календарнинг йилларини янги комбинацияда 
тузишни таклиф қилади. Янги календарь лойиҳасига кўра, ҳар ўттиз уч йиллик 
даврнинг дастлабки йигирма саккиз йилида кабиса йиллари худди календаридек 
етти кабиса йилдан, саккизинчи кабиса йили эса одатдагидек уч йилдан сўнг 
эмас, тўрт йилдан сўнг бешинчи йили қабул қилинадиган бўлди. Натижада, 
Умар Ҳайём календарнинг йил узунлиги 365 сутка 5 соат 49 минут 5,5 сонияга 
тенг бўлди. Айни вактда Умар Ҳайём календарининг хатолиги аниқланган 
бўлиб, у 19,5 сонияни ташкил этди. Бу календардаги хатолик 4500 йилдагина 
бир суткани ташкил қилади демакдир. Мазкур натижа календарь канчалик 
мукаммал тузилганлигидан далолат беради. 
Умар Ҳайём календари Маликшоҳ томонидан 1079 йил (ҳижрий камарий 
471 йил)да қабул қилинди. Умар Ҳайём календари Эронда ХГХ асрнинг 

---

21 
ўрталарига қадар кўлланилган. Бу календарь Умар Хайём календари дейилиши 
билан барга Маликшоҳ шарафига «Жалолий календари» деб ҳам юритилган. 
Унинг хронология фанига оид яна бир машхур асари «Наврўзнома»дир. 
Асарда Қуёш календари тарихи батафсил баён қилинади. Наврўз кунининг 
қандай белгилангани, қандай нишонлангани тўғрисида маълумотлар ҳамда ой 
номларининг луғавий маъносини ҳам беради.