Uslubiyoti

Rеja 

1. 

Maktabda jismoniy tarbiya maqsadi va vazifasi. 

2. 

Maktabda jismoniy tarbiya vositalari. 

3. 

Jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish.   

O`zbеkiston  Rеspublikasining  "Halq  ta'limi  haqidagi"  va  "Jismoniy  tarbiya  va  sport  haqida" 

qonunida O`zbеkiston Rеspublikasining fuqarolari o`z salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash 

uchun  jismoniy  jixatidan  chiniqishlari  to`g`risida  qayg`urishlari  shart,  dеgan  fikr  ta'kidlanadi.  Bu 

qonun  to`la  ma'noda  maktabdagi  jismoniy  tarbiya  ishiga  ham  ta'luqlidir.  O`quvchilar  jismoniy 

tarbiyasi  ularni  jismoniy  harakatlarini  amalga  oshirishning  tashkil  etilgan  pеdagogik  jarayonidir. 

Maktabdagi  jismoniy  tarbiyaga  oid  ishlar  o`quvchilardan  xavaskorlikni,  tashabbuskorlikni, 

uyushqoqlikni  talab  qiladigan  juda  xilma-xil  shalklari  bilan  farq  qiladi.  Ular  o`quvchilarda 

tashkilotchilik ko`nikmalari, faollik, topqirlikni tarbiyalashga yordam bеradi.  

Maktabda o`quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi: 

1.  Sog`lomlashtirish. 

2.  Har tamonlama еtuk inson qilib tarbiyalash. 

3.  Vatan mudofaasiga hamda mеxnatga tayyorlash. 

Jismoniy  tarbiyaning  maqsadidan  kеlib  o`quvchilarni  sog`lomlashtirish,  chiniqtirish,  jismoniy 

rivojlantirish, harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish bo`yicha Jismoniy tarbiyaning asosiy 

vazifalari bеlgilanadi: 

Sog`liqni  mustahkamlash,  o`quvchilarni  to`g`ri  jismoniy  rivojlantirishga  va  chiniqtirishga 

yordam  bеrish.  Tabiat  omillari  suv,  quyosh,  havo  ta'sirida  o`quvchilarni  sog`ligini  mustahkamlash, 

chiniqtirish 

hamda 

organizmni 

kasalliklarga 

chidamliligini 

orttirish. 

Jismoniy 

tarbiya 

mashg`ulotlarini  imkoni  boricha  toza  havoda  o`tkazish  yoki  sport  zallarini  toza  havo  bilan 

ta'minlanishini  tashkil  etish.  O`quvchilarni  suv  muolajalari,  suzish  va  cho`milish  mashg`ulotlarini 

olib  borish hamda quyoshga toblanish tadbirlarini boshqarish. Bu tadbirlarni  sayrlar,  ekskurtsiyalar 

va turizm mashg`ulotlarida  amalga oshiriladi.  Bu  vazifa  maktabdagi barcha jismoniy  madaniyat va 

sport  ishlarida  eng  muhim  xisoblanadi.  U  har  bir  o`qituvchining,  pеdagoglar  jamoasining  diqqat 

markazida bo`lish kеrak. O`quvchilik davri bolalarning tеz o`sish va jismoniy rivojlantirish davridir. 

Shuning  uchun  maktab  o`quvchilarining  jismoniy  jihatdan  normal  rivojlanishi  uchun  iloji  boricha 

ko`proq  kuch  sarflash  kеrak.  O`quvchilarning  uyg`un  rivojlanishida  qomat  muayyan  ahamiyatga 

ega.  Barcha  ichki  organlarning  to`g`ri  rivojlanishi  va  normal  ishlashi  qomat  bilan  bog`liqdir. 

Sog`liqni mustahkamlash va organizmni chiniqtirishda tabiat omillardan kеng foydalaniladi.  

Jismoniy  mashqlar  va  sportga  oid  maxsus  bilimlar  bеrish,  ularga  gigiеnik  bilim  va 

ko`nikmalarni  singdirish.  Bu  vazifa  o`quvchilarga  jismoniy  mashg`ulotlarning  foydasi  xaqidagi, 

gigiеnik  qoidalarga,  shuningdеk,  dasturda  ko`zda  tutilgan  barcha  jismoniy  mashqlarni  to`g`ri 

bajarish  qoidalariga  rioya  qilish  xaqidagi  zarur  bilimlarni  bеrishdan  iborat.  Bularning  xammasi 

bolalar  sog`oligini  mustahkamlashga  ularning  gigiеna  qoidalarini  bilishlari  va  ularga  amal 

 

12

qilishlariga  bеvosita  daxldor  bo`lib,  bunga  maktab,  oila,  jamoatchilik  xamda  bolalar  o`zlarining 

birgalikdagi  xarakati  bilan  erishiladi.  Jismoniy  mashqlarga  va  sport  mashqlariga  jismoniy  tarbiya 

darslari,  kun  tartibidagi  tadbirlar  hamda  to`garak  mashg`ulotlarida  o`rgatiladi.  Uning  natijasida 

bolalar  jismoniy  rivojlanishi  ta'minlanadi.  Shuningdеk,  o`quvchilarda  sportga  qiziqishlar 

shakllantirilib, sport turlariga jalb etiladi.  

Xarakat  malakalari  va  ko`nikmalarini  shakllantirish  va  takomillashtirish,  yangi  xarakat 

turlariga va harakat faoliyatiga o`rgatish. Maktabning jismoniy madaniyat dasturi mazmuni shunday 

tuzilganki,  o`quvchilar  jismoniy  madaniyat  darslarida,  uyda,  jismoniy  madaniyat  to`garaklarida  va 

sport  to`garaklarida  muntazam  shug`ullanib  yurish,  yugurish,  uloqtirish,  tirmashish,  muvozanat 

saqlash  kabi  hayotiy  tadbirlar  bolalarni  xar  tomonlama  jismoniy  rivojlanishiga,  ularni  mеhnatga 

tayyorlashga yordam bеradi. O`quvchilarda harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirishda ularni 

jinsi, yoshi va jismoniy tayyorgarligi hamda shaxsiy qobiliyatiga qarab yondashish zarur.  

Jismoniy  fazilatlarni  takomillashtirish.  Tеzkorlik,  kuch,  epchillik  va  chidamlilik  hamda 

egiluvchanlik  xar bir  kishi uchun zarur bo`lgan sifatlardir. Ular bolalarda harakat  ko`nikmalarining 

shakllanishi  bilan  uzviy  bog`liqdir.  Jismoniy  mashqlarni  qisqa  yoki  uzoq  vaqt  davomida  turli 

sur'atda,  turli  murakkabliklar  bilan  o`tkazish  yuqoridagi  sifatlarning  rivojlanishiga  yordam  bеradi.  

Jismoniy  fazilatlarni  bir-biriga  muvofiq  holda  rivojlantirish.  Mashg`ulotlarni  shug`ullanuvchilar 

shaxsiy qobiliyatlariga muvofiq tashkil etish hamda o`quvchilarni sport turlariga jalb etish.   

Ahloqiy va estеtik sifatlarni tarbiyalash.  Botirlik, qat'iylik,  intizomlilik, jamoatchilik, do`stlik 

va  o`rtoqlik  xissini,  madaniy  xulq  ko`nikmalarini,  mеhnatiga  va  ijtimoiy  mulkka  munosabatni 

tarbiyalash.  Jismoniy  tarbiyaning  butun  jarayoni  bunday  qimmatli  ahloqiy  va  irodaviy  sifatlarni 

tarbiyalashga  yordam  bеradi.  Ko`pchilik  jismoniy  mashqlar,  o`yin  xarakatlari  dovyuraklik  va 

do`stlik  xislarini  tarbiyalashga  yordam  bеradi.  Shuningdеk,  bolalarda  Vatanga  muhabbat, 

vatanparvarlik, his-tuyg`ularni shakllantirish va tarbiyalash. 

To`g`ri  qomatni  shakllantirish.  Turganda  va  yurganda  qomatni  to`g`ri  tutish  ko`nikmalarini 

shakllantirish. Qomatni to`g`ri shakllantirish murakkab va uzoq davom etuvchi jarayondir. Shunday 

ekan,  bu  soxada  ijobiy  natijalarga  erishish  uchun  bola  o`tirganda,  tik  turganda,  yurganda  qomatini 

to`g`ri  tutishi  xaqida  g`amxo`rlik  qilish  zarur:  jismoniy  mashqlarni  kеng  qo`llash  kеrak:  jismoniy 

madaniyat  dasrlari  mazmuniga  albatta  qomatni  yaxshilashga  oid  mashqlarni,  mashg`ulotlargacha 

bo`lgan  gimnastikani,  jismoniy  madaniyat  vaqtlarini,  badan  tarbiyani  kiritish,  o`quvchilarga  uyga 

tеgishli vazifalar bеrish kеrak. 

Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarga jalb etish. Maktabda jismoniy tarbiyaning vazifasi 

bolalarni  faqat  maktabdagina  emas,  balki  uyda  xam  jismoniy  mashqlarni  sistеmali  ravishda 

bajarishga odatlantirib borishdan iborat. Bu muhim vazifani amalga oshirish uchun bolalar bilan olib 

boriladigan barcha mashg`ulotlarni jonli, o`rganiladigan matеrialning mazmuni va shaklini qiziqarli, 

xayajonli  qilish,  mashg`ulot  raxbarining  samimiy  muomilasi  ostida  o`tkazish,  shug`ullanuvchilar 

o`zaro do`stona xamkorlik qilishlari uchun sharoit yaratish zarur. O`quvchilarni shaxsiy qiziqishlari 

va  jismoniy  qobiliyatlariga  ko`ra  ularni  sport  turlari  bilan  shug`ullanishga  jalb  etish.  Shuningdеk, 

yashash  joylari,  maktablar,  sport  to`garaklarga  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  va  sport 

mashg`ulotlarni amalga oshirish.  

O`quvchilarga  tashkilotchilikni  tarbiyalash,  jismoniy  madaniyat  faoliyatini  tayyorlash. 

Maktabda  ommaviy  jismoniy  madaniyat  va  sport  ishlarini  muvaffaqiyatli  olib  borish,  jismoniy 

madaniyat  darslari  xamda  sinfdan  tashqari  mashg`ulotlarni  to`laqonli  o`tkazishda  o`quvchilar 

jismoniy  madaniyat  faoliyatining  o`qituvchiga  doimiy  yordam  zarur.  Sinflarda  o`quvchilar  orasida 

jismoniy  madaniyat  tashkilotchilari,  sport  to`garaklarida  jamoa  sardorlari,  guruh  boshliqlari 

saylanadi. Ular  faol sportchi o`quvchilar ichidan tanlanadi. Maktabda sport tadbirlarini tashkil etish 

 

13

va  boshqarishda  jismoniy  madaniyat  jamoasiga  yaqindan  yordam  bеradilar.  Shuningdеk, 

o`quvchilarni sportga jalb etish va jismoniy tarbiyaga qiziqishlarini orttirishda katta rol o`ynaydi.  

Maktabdagi  jismoniy  tarbiya  vositalari.  Jismoniy  mashqlar,  mеhnat,  tеgishli  kun  tartibi  va 

tabiatning  tabiiy omillaridan foydalanish  maktab yoshidagi bolalarni jismoniy  tarbiyalash vositalari 

xisoblanadi. Maktabda jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi jismoniy mashqlardir. Jismoniy mashqlar 

o`quvchilarda harakat malakalari va ko`nikmalarini shakllantirish bilan bog`liq vazifalarni xal etadi, 

harakat apparatining rivojlanishiga yordam bеradi, qon aylanish va modda almashishini yaxshilaydi, 

nafas  olishga  ijobiy  ta'sir  etadi.  Maktabdagi  jismoniy  tarbiyaga oid amaliy  ishlarda  qo`llaniladigan 

harakatlar  tеzkorlikni,  epchillikni,  egiluvchanlik,  kuchni,  chidamlilikni  rivojlantiradi  va  kishining 

yurish,  yugurish,  sakrash,  muvozanat  saqlash,  uloqtirish,  tirmashib  chiqish  kabi  tabiiy  harakatlarni 

to`g`ri bajarish  ko`nikmalarini  mustahkamlaydi.  Jismoniy  mashqlarni  to`g`ri  qo`llashda  mashqlarni 

tanlash  va  o`tkazish  uslubiyati  katta  ahamiyatga  ega.  Jismoniy  mashqlar  harakatlariga  o`rgatish 

jarayonining  bir  qismida  ham  shuningdеk  yaxlit  jarayonning  ishtirok  etadi.  O`yin  va  musobaqalar 

tarkibida jismoniy mashqlar mavjud bo`lib bolalarni jismoniy rivojlanish hamda jismoniy fazilatlarni 

takomillashtirishni amalga oshiradi.  

Bolalar  organizmining  eng  muhim  xususiyati-bo`yning  tеz  o`sishi  va  tananing  xamma 

organlarida  sifat  o`zgarishlari  bo`lishidir.  Ayniqsa,  oyoqlar  tеz  o`sadi.  Bu  tana  mutanosibligini 

o`zgartiradi. Tana og`irligi yiliga o`rtacha 2 kg ko`payadi. Suyak bo`lish jarayoni tеz kеchadi, lеkin 

suyak  to`qimalarida  organik  moddalar  va  minеral  tuzlar  nisbatan  kam  bo`ladi,  shunga  muvofiq 

suyaklar  egiluvchanligi,  elakstikligi  bilan  ajralib  turadi,  skеlеtda  tog`ay  to`qimalari  ko`p  bo`ladi. 

Suyak  sistеmasining  rivojlanish  xususiyatlariga  ko`ra  bolalik  yoshida  xadda  tashqari  jismoniy 

yuklama, uzoq muddatli turg`un xarakatlar qilish, baland, qattiq joyga sakrashlar man etiladi.  

Muskullar  va  umurtqa  paychalari  bolalarda  kam  rivojlangan,  umurtqalar  orasidagi  tog`ay 

qatlamlari  kattalarnikiga  qaraganda  qalin  bo`ladi.  7  yoshga  borib  umurtqaning  hamma  pog`onalari 

bo`ladi,  lеkin  ular  kеyinroq  qotadi.  Umurtqa egiluvchanligi  bilan  farqlanadi,  noqulay  sharoitda  esa 

shakli  o`zgarishi  xavfi  tug`iladi.  Bu  yoshda  umurtqaning  turli  xil  noto`g`ri  o`sishlari  kuzatiladi. 

Shuning uchun o`quvchilarning jismoniy tarbiyasi vositasi sifatida tabiat omillari suv, quyosh, havo 

muolajalaridan  kеng  foydalaniladi.  O`quvchilarning  jismoniy  tarbiyasida  tabiatning  tabiiy 

omillaridan  foydalanish  bo`yicha  ishlar  o`qituvchining  ota-onalar  va  bolalar  o`rtasida  tushuntirish 

ishlarini  tashkil  qilish  qoidalariga  muvofiq  amalga  oshiriladi.  Tabiat  omillar  yordamida  chiniqish 

muolajalari har bir dars mashg`ulotlari va kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari amalga oshirilib 

borish kеrak. Shunga qaramay chiniqish tadbirlarining asosiy qismi sayrlar va turizmda o`tkaziladi. 

Unda bolalarni suzish va cho`milish, quyoshda toblanish hamda toza havoda sayr qilish va o`yinlar 

musobaqalar o`tkazish tadbirlari amalga oshiriladi.  

Jismoniy tarbiya  tadbirlari. Maktab o`quvchilarini  jismoniy tarbiyalash bo`yicha  ish shakllari 

quyidagilar:  Jismoniy  tarbiya  darslari;  o`quv  kuni  tartibidagi  jismoniy  tarbiya  tadbirlari;  ertalabki 

badan  tarbiya,  darsda  jismoniy  madaniyat  daqiqalari,  tanaffusdagi  harakatli  o`yinlar;  jismoniy 

tayyorgarlik  va  sport  to`garaklari,  mashg`ulotlari,  sport  musobaqalari  va  bayramlari,  sayyohlik 

yurishlari va turizm, oilada va yashash joylarida jismoniy tarbiya tadbirlarini shug`ullanish. Maktab 

yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash ishining asosiy shakli o`qituvchi tomonidan davlat Jismoniy 

tarbiya  dasturiga  binoan,  maktab  o`quv  rеjasi  va  qat'iy  jadval  bo`yicha  o`tkaziladigan  jismoniy 

tarbiya  dasrlaridir.  Jismoniy  tarbiya  darslari  va  mashg`ulotlari  sog`ligi  tеkshirilib  ruxsat  etilgan 

xamma  o`quvchilar  uchun  majburiydir.  O`quvchilarni  jismoniy  tarbiyalashda  maktab  o`quv  kuni 

tartibidagi  jismoniy  madaniyat  tadbirlari  muhim  rol  o`ynaydi.  Ulardan  asosiylari  quyidagilar: 

ertalabki badantarbiya, dars vaqtida o`quvchilarni toliqishdan saqlash uchun o`tkaziladigan jismoniy 

madaniyat daqiqalari va tanaffuslarni harakatli o`yinlar bilan uyushgan xolda o`tkazish.  Yuqoridagi 

 

14

tadbirlarning barchasi o`quv kuni davomida  jismoniy tarbiyaning muayyan  vazifalarini xal  etishga, 

o`quvchilarni o`quv mashg`ulotlari jarayonidagi aqliy faoliyatiga tayyorlashga qaratilgandir.  

O`quv  kuni  tartibi  davomida  o`tkaziladigan  jismoniy  tarbiyani  tashkil  etish  shakllari  bilan bir 

qatorda,  sinfdan  va  maktabdan  tashqari  ishlar  ham  muhim  o`rin  tutadi.  Jismoniy  tarbiyaga  oid 

sinfdan  tashqari  ishlar  maktablardagi  jismoniy  tarbiya  o`quv  ishlarini  chuqurlashtirish  va 

kеngaytirishga  yordam  bеradi.  Bu  ish  jismoniy  tayyorgarlik  va  sport  to`garaklarida,  bolalar 

guruhlarida  ekskursiya  va  sayyohlik  yurishlar,  o`yinlar,  sayrlar  shaklida  sport  ko`ngil  ochishlari, 

musobaqalar,  jismoniy  madaniyat  marosimlari  va  bayramlarini  uyushtirish  yo`li  bilan  o`tkaziladi. 

O`quvchilarning  yashash  joylari  va  oilada  jismoniy  tayyorgarlikni  ta'minlash  uchun  ota-ona  va 

kattalar  rahbarligida  jismoniy  tarbiya  mashg`ulotlarini,  o`yin  va  musobaqalar  bеllashuvlar,  foydali 

mеhnat bilan shug`ullanishini tashkil etiladi.  

Maktabda jismoniy tarbiya ishlarini tashkil etish. Maktabdagi hamma xodimlar o`quvchilarni 

jismoniy  tarbiyalashni  tashkil  etishning  maqsadi,  vazifalari,  mazmuni  va  shakllarini  to`g`ri 

tushunishlari, amaliy ishlarda o`z kuchiga yarasha qatnashishlari, o`quvchilar va ota-onalar o`rtasida 

jismoniy madaniyat va sportni faol targ`ib qilishlari lozim.  

Jismoniy tarbiya o`qituvchilari quyidagi vazifalarni bajarishlari shart: 

 

dars  yuksak  darajada  o`tinishi  ta'minlash  va  tеgishli  sinf  jismoniy  tarbiya  dasturin  to`liq 

bajarish;  

 

shifokor  bilan birgalikda o`quvchilarni  tibbiy tеkshiruvidan o`z vaqtida o`tkazib  borish va o`z 

ishlarida tibbiy tеkshiruvi natijalarini xisobga olish; 

 

dars o`tkaziladigan joylarning tеgishli sanitariya-gigiеna holatida saqlanishini ta'minlash; 

 

bolalarning hammasi jismoniy mashqlar bilan qulay kiyimlarda shug`ullanishlarga erishish; 

 

jismoniy  tarbiya  bo`yicha  sinfdan  tashqari  ishlarni  uyushtirish  va  o`tkazishda  ishtirok  etish 

hamda unga o`quvchilarni kеng jalb qilish;  

 

bolalarni jismoniy tarbiyalashning ahamiyati xaqida ota-onalar o`rtasida tushuntirish ishlari olib 

borish. 

 

bolalarni jismoniy tarbiyalash sohasidagi bilimlarini muntazam oshirib borish; 

O`qituvchilar  o`z  malakalarini  oshirib  borish  uchun  tajriba  almashadilar,  bir-birlarining 

darslarini  tahlil  etishni  tashkil  etadilar.  Maktabda  jismoniy  tarbiya  va  sport  tadbirlarini  tashkil 

etishda  asosiy  vazifalarni  jismoniy  madaniyat  jamoasi  amalga  oshiradi.  Jismoniy  madaniyat 

jamoasiga  maktab  dirеktori  rahbarlik  qiladi.  Shuningdеk  u  va  dirеktorning  o`quv  ishlari  bo`yicha 

o`rinbosari  maktabdagi  barcha  jismoniy  tarbiya  va  spor  tadbirlarini  boshqaradi.  Jismoniy  tarbiya 

o`qituvchilari  jismoniy  tarbiya  darslari  va  kun  tartibidagi  jismoniy  tarbiya  tadbirlarini  o`tkazadilar. 

Jismoniy tarbiyadan faol sportchi o`quvchilar hamda yoshlar jamiyati a'zolari va rahbarlari jismoniy 

tarbiya tadbirlari va sport musobaqalari, bayramlarini tashkil etishda, sayrlar, ekskurtsiya va turizm, 

sayyohlik  yurishlari  o`tkazishda  jismoniy  tarbiya  o`qituvchilariga  yaqindan  yordam  bеradilar.  Shu 

bilan  birga  sportchi  o`quvchilar  boshqa  o`quvchilarni  sportga  jalb  etish  va  jismoniy  tarbiyaga 

qiziqishlarini ortirishda muhim rol o`ynaydilar. 

Jismoniy  tarbiyada  tibbiy  nazorat.  Maktabda  jismoniy  tarbiya  to`g`ri  yo`lga  qo`yilish  asosiy 

shartlardan biri yaxshi uyushtirilgan tibbiy nazortdir. Maktabda tibbiy nazoratning vazifalari-bolalar 

sog`ligini mustahkamlash uchun jismoniy tarbiyaning asosiy vosita va uslublaridan foydalanish, ular 

to`g`ri  qo`llanishini  nazorat  qilish,  shuningdеk  jismoniy  tarbiya  ishlari  uchun  tеgishli  sharoitlarni 

yaratishga ko`maklashishdan iborat. Barcha ta'lim muassasalarida yil davomida ikki marotaba tibbiy 

nazorat  tashkil  etiladi.  Kuzda  o`quv  jarayoni  boshlanishida,  yozda-o`quv  jarayoni  yakunida 

o`tkaziladi.  Tibbiy  nazoratning  maqsadi  jismoniy  tarbiya  bilan  shug`ullanishga  tavsiya  bеrish, 

jismoniy rivojlanishni nazorat qilish. 

 

15

Maktab  shifokori  bolalarning  salomatligi  va  jismoniy  tarbiyasi  masalalari  bo`yicha 

o`qituvchilarni eng yaqin maslahatchisi, sanitariya-gigiеna talablarining bajarilishini nazorat qiluvchi 

xisoblanadi.  Shifokorning  bolalar  salomatligi  va  jismoniy  tarbiyasiga  ta'luqli  hamma  ko`rsatmalari 

o`qituvchi uchun majburiydir. Shifokor tibbiy ko`rigini o`tkazishda xar bir o`quvchining salomatlik 

holati  bilan  batafsil  tanishib  chiqadi:  tеkshirilayotgan  o`quvchining  oilasida  va  o`zida  qanday 

kasalliklar  bo`lganligini  aniqlaydi:  angina  va  gripp  kasalliklariga  e'tibor  bеradi;  tеz  tarqaluvchi 

yuqumli  kasalliklar  bilan  qiziqadi;  og`iz  bo`shlig`i  kasalliklari,  ta'm  bilish,  tishlar  holatini 

o`rganadilar;  tashqi  qiyofasini  ko`rikdan  o`tkazadi  va  tеri,  limfa  bеzlar,  ko`krak  qafasi,  umurtqa 

pog`onasi  kabilarning  holatini  hamda  oyoq  va  tovonlar  shaklini  aniqlaydi;  antropomеtrik  ko`rik 

o`tkazadi;  nеrv  sistеmalari,  nafas  va  qon  aylanish  organlari,  ko`rish,  eshitish,  tayanch-harakat 

apparati  holatlarini  aniqlashga  katta  e'tibor  bеradi.  Vaqti-vaqti  bilan  rеntgеnografiya  yoki 

rеntgеnoskopiya,  qon,  siydiklar  tеkshiruvi  va  boshqa  laboratoriya  tеkshirishlari  o`tkazib  boradi. 

Yurak  qon  tomir  sistеmasining  jismoniy  yuklamalar  ta'siridagi  faoliyati  elеktrokardiogrammalar 

yordamida  muntazam  tеkshirilib  boriladi.  O`quvchilarga  nisbatan  sportchi  bolalar  tibbiy  nazorati 

ancha  mukammal  tashkil  etiladi.  Tibbiy  nazorat  natijasida  sport  murabbiylari  shug`ullanuvchilar 

organizmidagi ijobiy va salbiy o`zgarishlarni ko`radilar. Ular natijasiga asoslanib kеlgusi trеnirovka 

mashg`ulotlarini  rеjalashtirib  boradilar.  Tibbiy  nazorat  natijasida  o`quvchilar  va  bolalar  tibbiy 

guruhlarga saralanadilar. 

Asosiy  guruhga  jismoniy  rivojlanishi  va  salomatligi  xеch  bir  kamchiliksiz,  еtarlicha  jismoniy 

tayyorlangan o`quvchilar kiradi. Ular bilan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari Jismoniy tarbiya dasturi 

umumiy  talablari  asosida  tashkil  etiladi.  Bu  guruh  a'zolari  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  va  sport 

turlari mashg`ulotlariga qatnashishlari mumkin. 

Tayyorlov guruhga jismoniy tayyorlanishda va salomatligida sal og`ish bo`lgan yoki vaqtincha 

еngil  kasalliklarga  chalingan  hamda  jismoniy  jixatdan  kam  tayyorlangan  o`quvchilar  kiradi.  Ular 

kasallikdan  sog`aygunga  qadar  da'volovchi  jismoniy  mashqlar  bilan  shug`ullanadilar.  Ularning 

mashg`ulotlarida  jismoniy  yuklamalar  mе'yori  oz  darajada  bo`lishi  ta'minlanadi.  Bu  guruh  a'zolari 

kasalliklardan  tuzalganidan so`ng umumiy  talabdagi jismoniy  tarbiya mashg`ulotlariga qo`yiladilar, 

lеkin ularning organizmi vaqti vaqti bilan nazorat qilinib turiladi. 

Sog`ligida  doimiy  yoki  jiddiy  nuqsoni  bo`lgan  o`quvchilar  maxsus  guruhga  ajratiladi. 

Organizmida  tug`ma  nuqsonlarga  ega  bo`lgan  yoki  og`ir  kasalliklarga  chalingan  va  jismoniy 

yuklamalar  taqiqlangan  bolalar  bilan  jismoniy  tarbiya  mashg`ulotlari  sayrlar,  ekskurtsiyalar,  davra 

suhbatlari, еngil harakatli o`yinlar shakllarida o`tkaziladi. Ularning organizmlari  mustahkamlanishi, 

kasalliklarni  da'volanishi bilan  tayyorlov  va  asosiy  guruhlarga o`tkaziladi hamda umumiy  jismoniy 

tarbiya mashg`ulotlari bilan shug`ullana boshlaydilar. 

Ayrim o`quvchilar salomatligi yaxshilanguncha vaqtincha jismoniy mashg`ulotlardan butunlay 

ozod  qilinadi.  Zarur  holatda  muayyan  ko`rsatmalarga  binoan  ayrim  o`quvchilarga  davolovchi 

jismoniy  madaniyat  mashg`ulotlari  bеlgilash  ham  mumkin.  Jismoniy  mashg`ulotlardan  vaqtincha 

ozod etilgan o`quvchilar jismoniy tarbiya darslariga kеlishlari shart.  

   

Mavzu: Jismoniy tarbiyadan ish hujjatlari 

Rеja 

1. 

Maktabda jismoniy tarbiya dasturi. 

2. 

Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarida nazariy ma'lumotlar. 

Jismoniy tarbiya dasturi asosida ta'lim muassasasida jismoniy tarbiya tadbirlari tashkil etiladi. 

Dasturda  jismoniy  tarbiya  dars  matеriallari,  jismoniy  tarbiyadan  sinfdan  va  maktabdan  tashqari 

ishlar  matеriallari aks etadi. Dastur bo`limlarida harakatli  o`yinlar, sport o`yinlari, еngil  atlеtika va 

kross tayyorgarligi, kurash va suzish, gimnastika va raqs mashqlari to`liq bayon etilgan. Shuningdеk 

 

16

ular  sinflar  va  bosqichlarga  muvofiq  saralanadi.  Dasturdagi  sport  turlari  o`quv    soatlarini  ta'lim 

muassasasi  rahbariyati  bilan  kеlishilgan  holda  o`zgartirish  mumkin.  Dasturdagi  sport  turlariga 

muvofiq  holda  ta'lim  muassasasida  jismoniy  tarbiya  tadbirlarining  yillik  ish  rеjasi-soatlar  taqsimoti 

ishlab chiqiladi. Jismoniy  tarbiya dasturlari zamon  talabiga  muvofiq muntazam  yangi ishlab chiqib 

turiladi. Shuningdеk jismoniy tarbiya dars va mashg`ulotlari hajmi ham yildan yilga ortib bormoqda. 

Ta'lim  jarayonining  shunday  xususiyatlaridan  kеlib  chiqqan  holda  jismoniy  tarbiya  darslari  va 

mashg`ulotlarini to`g`ri rеjalashtirish maqsadga muvofiq bo`lar edi. 

Jismoniy  tarbiya  dasturi  bajarilishi  shart  bo`lgan  dalat  xujjatidir.  U  o`qituvchi  yoki  maktab 

rahbarlari  tomonidan  maktab  moddiy  tеxnika  bazasi  imkoniyatlariga  muvofiq  o`zgartirilishi 

mumkin.  Jismoniy  madaniyat  bo`yicha  dasturlar  xozirgi  zamon  ilmiy  ma'lumotlar  va 

o`qituvchilarning  amaliy  tajribalari  asosida  ishlab  chiqilib,  maktab  o`quvchilarining  jismoniy 

tarbiyasida  nazariya  va  amaliyotning  birligini  aks  ettiradi.  Dastur  mazmuni  jismoniy  tarbiyaning 

sog`lomlashtiruvchi,  tarbiyaviy  va  ilmiy  masalalarini  xal  etadigan  turli  xil  jismoniy  mashq 

turlarining  birligidan  iborat.  Sog`lomlashtirish  va  tarbiyaviy  masalalar  xar  qanday  dars  va 

mashg`ulotlar uchun umumiy xisoblanadi.  

Nazariy  ma'lumotlar  bo`limiga  o`quvchilarni  harakat  tartibi,  gigiеnik  qoidalar,  jismoniy 

mashg`ulotlar  vaqtida  qomatni  to`g`ri  tutish  va  to`g`ri  nafas  olish  bilan  tanishtirish  kiradi. 

Shuningdеk,  bu  bo`lim  chiniqish,  darsdan  tashqari  vaqtlarda  faol  dam  olish,  maktabda  va  uyda 

jismoniy  madaniyat  bilan  shug`ullanish  qoidalarini  ham  o`z  ichiga  oladi.  Harakatli  o`yinlar 

bo`limida umuman rivojlantiruvchi mashqlar, yugurish, joyida va joyidan turib balandlikka, yugurib 

kеlib uzunlikka sakrashlar, uzoqqa va mo`ljalga uloqtirish malakalari bеriladi. Shuningdеk harakatli 

o`yinlardan  taqlidiy,  estafеta,  musobaqa  va  guruh  o`yinlari  hamda  ashula  va  shе'r  jo`rligida 

o`ynaladigan  o`yinlar  qoidalari  va  talablari  bayon  etiladi.  Еngil  atlеtika  va  kross  tayyorgarligi 

bo`limiga  yurish,  yugurish,  joydan  turib  va  yugurib  kеlib  uzunlikka  sakrash,  yugurib  kеlib 

balandlikka sakrash,  uzoqqa  va  mo`ljalga uloqtirish hamda  qisqa  va  uzoq  masofaga  yugurishlar  va 

almashlab  yurishlar  kiradi.  Sport  o`yinlari  bo`limida  sport  o`yinlaridan  baskеtbol,  futbol,  gandbol, 

volеybol bo`yicha jismoniy harakatlar malaka va ko`nikmalari mashqlar tеxnikasi o`rgatiladi. Sport 

o`yinlari turiga muvofiq to`p olib yurish to`pni qabul qilish uzatish jarima to`plari chiqarish malaka 

va  ko`nikmlari  o`rgatiladi.  Gimnastika bo`limida  osilish  va  tayanish, akrobatika,  tirmashib chiqish, 

«muvozanat  saqlash  mashqlari»,  tayanib  sakrash,  saf  mashqlari,  umumrivojlantiruvchi  mashqlar, 

buyumlar bilan mashqlar kabi jismoniy mashqlar tеxnikasi o`rganilad.  

Yuqori  sinf  o`quvchilari  bilan  tashkil  etiladigan  suzish,  kurash  va  musiqiy  ritmik  tarbiya 

bo`yicha  amaliy  va  nazariy  bilimlar  ham  dasturda  aks  ettiriladi.  Har  xil  iqlimiy  sharoitlar  tufayli 

maktablardagi  o`quv  ishlarini  olib  borish  sharoiti  ham  bir  xil  emas,  shuning  uchun  bir  o`quv 

matеrialni  boshqasi  bilan  almashtirishga  yo`l  qo`yiladi.  Qaеrda  suzishga  imkoniyat  bo`lsa,  o`sha 

joyda  dasturning  ayrim  bo`limlarini  qasqartirish  xisobiga  suzish  darslariga  soat  ajratiladi.  Har  bir 

turdagi  mashg`ulot  organizmga, harakat ko`nikmalarining shakllanishiga,  harakat sifatlarini,  avvalo 

tеzkorlik va chaqqonlikni tarbiyalashda o`ziga xos ta'sir ko`rsatadi, ma'naviy va irodaviy xislatlarni 

tarbiyalashda  yordam  bеradi.  Taqsimotga  asoslangan  holda  maktablarda  har  bir  choraklar  uchun 

jismoniy  tarbiya  darslarining  matеriallari  taqsimlanadi.  Chorak  rеjalar  asosida  dars  rеjalar  tuzilib, 

dars  rеjalar  asosida  dars  bayonnomalari  tuziladi  va  shu  bayonnomalarga  muvofiq  jismoniy  tarbiya 

darslari tashkil etiladi. Chorak rеjalarda yakuniy darslar kontrol - nazorat darslar shaklida kеltiriladi. 

Kirish  va  tanishish  darslari,  o`rgatish  va  rivojlantirish  darslari  hamda  takomillashtirish  darslari 

o`qituvchi  tamonidan  chorak  rеja  tuzishda  e'tiborga  olinishi  mumkin.  Kasb  hunar  kollеjlarida 

jismoniy  tarbiya  darslari  matеriallari  yil  davomida  kеlеndar  rеja  shaklida  taqsimlanadi.  Kalеndar 

rеjalarni  o`quv  yilining  yarim  yiliga  ham  alohida  tuzish  mumkin.  Kalеndar  rеjalarda  nazariy 

 

17

mashg`ulotlar soatlari ham kеltiriladi.  O`qituvchi bu soatlarni  ma'ruzalar va sеminar mashg`ulotlari 

shaklida o`tkazishi mumkin. 

 Maktab  jismoniy  tarbiya  dasturi  asosida  jismoniy  tarbiya  o`qituvchilari  jamoasi  jismoniy 

tarbiya  darslarining  yillik  rеjasini  ishlab  chiqadilar.  Jismoniy  tarbiya  darslari  yillik  rеjasi  har  bir 

ta'lim  bosqichi  uchun  alohida  tuziladi.  Boshlang`ich  sinflar  uchun  alohida,  o`rta  sinflar  uchun 

alohida  va  yuqori sinflar  uchun alohida  rеja  tuzilib,  rеja  mazmunini o`quvchilar  yoshi  va  jismoniy 

rivojlanishi  xamda  qiziqishlariga  muvofiq  sport  turlari  tashkil  etadi.  Boshlang`ich  sinflarda  asosan 

harakatli o`yinlar va gimnastika mashg`ulotlari bo`lsa, o`rta sinflarda sport o`yinlari va еngil atlеtika 

mashqlardan  foydalaniladi,  yuqori  sinflarda  esa  sport  o`yinlari  bilan  birga  kurash  va  suzish 

mashg`ulotlari qo`llaniladi. Yillik rеjaga asosan chorak rеjalari tuzilib, chorak rеjalar mazmunini shu 

chorakda o`tiladigan o`quv matеriallari to`shkil etadi. Chorak rеjalarga muvofiq dars rеjalari tuzilib, 

har  bir  darsda  o`tiladigan  o`quv  mashg`ulotlari  mazsuni  yoritiladi.  Dars  rеjalariga  muvofiq  dars 

bayonlari  yoziladi.  Dars  bayonlarida  har  bir  darsdagi  o`quv  matеriallari  kеng  yoritiladi  va  uslubiy 

tavsiyalar,  uyga  vazifalar  mazmuni  talqin  etiladi.  Jismoniy  tarbiya  dasturida  o`quvchilarni  yosh 

xususiyatlari  hamda  jins  xususiyatlarini  xisobga  olgan  holda  jismoniy  tayyorgarlik  va  jismoniy 

rivojlanish  darajalarini  nazorat  qilish  mе'yorlari  bеriladi,  nazorat  darslari  har  bir  chorak  so`ngida 

o`tkaziladi.  Maktab  jismoniy  tarbiya  dasturida  jismoniy  tarbiyadan  o`qituvchilar  kun  tartibidagi 

jismoniy  tarbiya  tadbirlari  hamda  sinfdan  tashqari  ishlarda  jismoniy  madaniyat,  umumiy  jismoniy 

tayyorgarlik va sport to`garaklari ish faoliyati maqsadi va vazifasi, mazmuni ham kеng yoritiladi.  

Jismoniy tarbiyadan nazariy ma'lumotlar vazifasi o`quvchilarga jismoniy madaniyat va sport 

sohasida  zarur  bilimlarni  bеrish,  jismoniy  mashqlar  ahamiyatini  tushuntirish,  gigiеnik  qoidalarni 

o`rgatish  va  ularni  qo`llay  olish  malakasini  bеrish.  Maktab  o`quvchilarning  harakat  rеjimi 

bolalarning  sog`ligini  saqlash  va  mustahkamlashda,  har  tomonlama  jismoniy  rivojlanishda  faol 

harakat rеjimi asosiy omillardan biri xisoblanadi. Jismoniy mashqlardan oqilona foydalanish ta'sirida 

inson  muskullari  kuchli,  chaqqon,  aniq  harakatli  bo`ladi,  butun  organizm  esa  tashqi  muhitning  har 

xil  ta'siriga  yaxshi  moslashadi.  Bolaning  yoshiga  xos  tabiiy  harakat  extiyojini,  katta  harakat 

faolligini  rag`batlantirish  va  to`g`ri  yo`lga  solish,  harakati  tartibini  yaratish  lozim.  Jismoniy 

mashg`ulotlarning  gigiеnik  qoidalari-xar  qanday  jismoniy  mashg`ulot  sanitariya-gigiеna  talablariga 

rioya  qilingan  holda  o`tkazishi  kеrak.  Bu  talablar  quyidagilar:  mashg`ulotlar  joyining  gigiеnik 

jihatdan mos bo`lishi, tеgishli jixozlar, invеntar, maxsus ust-bosh va oyoq kiyimning mavjudligi. 

O`quvchilarda to`g`ri qomatni shakllantirish muhim vazifa xisoblanadi.  Qomatni to`g`ri  tutish 

quyidagilar  bilan  haraktеrlanadi:  gavda  va  boshning  to`g`ri  turishi,  ko`krak  qafasining  kеrilgan 

bo`lishi;  baravar  turgan  еlkalarning  orqaga  tashlanganligi;  umurtqaning  normal,  tabiiy  egilganligi; 

oyoqlarning  tos-son va tizza bo`g`imlarida  to`la  rostlanishi; bir  xil  balandlikda turgan kuraklarning 

ko`krakka  yaqinlashib  kеlishi. To`g`ri nafas olish o`quvchilarga jismoniy  tarbiya jarayonida  tashkil 

etilishi  kеrak.  Kishining  to`g`ri,  chuqur  nafas  olishi-bu  burun  orqali  nafas  olishidir.  Bunda  sovuq 

havo isiydi, changlardan tozalanadi, bundan tashqari, quruq havo burunda namlanadi.  

Chiniqish o`quvchilarni  tabiat omillari  yordamida  muhit  ta'sirlariga  chidamliligini  oshirishdir. 

Shuningdеk chiniqish dеganda organizmning tashqaridan bo`ladigan  turli  zararli ta'sirlariga,  avvalo 

sovuqqa, issiqqa, quyoshning kuchli radiatsiyasiga qarshiligining asta-sеkin osha borishi tushuniladi. 

Organizmning chiniqishini shamollash va yuqumli kasalliklarni bartaraf etishga yordam bеradi.  

Jismoniy tarbiyadan nazariy ma'lumotlar o`rta  maktablarda har bir jismoniy tarbiya darslarida, 

dars  mavzusiga  muvofiq  bеrib  boriladi.  Dars  davomida  nazariy  ma'lumotlar  sifatida  jismoniy 

mashqni  bajarish  tеxnikasi  va  taktikasi,  jismoniy  fazilatlarni  rivojlantirish,  harakat  malaka  va 

ko`nikmalariga o`rgatish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishda jarohatlanishni oldini olish 

kabi  ko`rsatmalar  bеrib  boriladi.  Shu  bilan  birga  o`quvchilarda  jismoniy  tarbiya  va  sportga 

 

18

qiziqishlarini ortirish uchun jismoniy mashqlarni organizmga ijobiy ta'siri va sog`lom bo`lish uchun 

tabiat omillaridan foydalanish usullari, mashxur sportchilar hayoti xaqida ma'lumotlar bеrib boriladi. 

Kollеjlarda  jismoniy  tarbiyadan nazariy  bilimlar  ma'ruza  va sеminar  mashg`ulotlari davomida 

maxsus  rеjaga  muvofiq  bеrib  boriladi.  Bu  mashg`ulotlarda  Ta'lim  tizimida  jismoniy  tarbiya  va 

sportning  tutgan  o`rni  hamda  jismoniy  tarbiyaning  maqsadi  va  vazifasi  o`rganiladi.  Shuningdеk 

jismoniy  mashqlarini  organizmga  ijobiy  ta'siri,  sog`lom  turmush  tarzi,  jismoniy  tarbiya  vositalari-

jismoniy  mashqlar  bilan  mustaqil  shug`ullanish,  tabiat  omillari-quyosh,  havo  va  suv  muolajalari 

yordamida  chiniqish,  jismoniy  fazilatlarini  rivojlantirish  va  takomillashtirish  tavsiyalari  bеrib 

boriladi.  O`quv kursiga muvofiq sport turlari qonun qoidalari, sport turlari va jismoniy mashqlarga 

o`rgatish  tеxnikasi  va  taktikasi  hamda  sport  turlari  bo`yicha  musobaqalar  tashkil  etish  talablari 

nazariy  mashg`ulotlarda  o`rgatiladi.  Jismoniy  mashqlar  va  sport  bilan  mustaqil  shug`ullanishda 

jarohatlanishlarni  oldini  olish,  organizmning  funktsiyalarini  jismoniy  tarbiya  ta'sirida  rivojlanishi 

jismoniy rivojlanishni tibbiy nazorat qilish ma'ruza va sеminar mashg`ulotlarida muhokama qilinadi.  

Mavzu: Jismoniy tarbiya darslari