Utayeva feruza xolmamatovna

4.2. Shahrisabz - Qashqadaryo viloyatidagi shahar
Shahrisabz O‘zbekistondagi qadimgi shaharlardan biri. Arxeologik 
ma’lumotlarga ko‘ra, shaharga miloddan avvalgi 1 - ming - yillikning 
o‘rtalarida asos solingan. Shahrisabz 1926 -yilda tumanining ma’muriy 
markazi deb belgilangan. Kitob Shahrisabz vohasida joylashgan. 

---

53 
Shahrisabz janubidan Tanxozdaryo, shimolidan Oqsuv daryosi oqib 
o‘tadi. O‘rtacha balandligi 658 m. Shahrisabz milodiy boshlarida va ilk 
o‘rta asrlarda turli nomlar bilan atalgan. XIII asrdan Shahrisabz nomi 
ham urf bo‘lgan. 
Mo‘g‘ullar istilosi davrida shahar tarixi yozma manbalarda 
deyarli yoritilmagan. 1351 -yilda zarb etilgan kumush tangalarda 
“Shahrisabz” nomi uchraydi. Sharafuddin Ali Yazdiy shahar 
to‘g‘risida: “Shahrisabz, uni turkiylar Kesh deb ataydilar” deb yozgan. 
Shahrisabz yaqinidagi Xoja Ilg‘or qishlog‘i hozirgi Yakkabog‘ tumani 
hududida Sohibqiron Amir Temur tavallud topgan. Shahrisabz o‘sha 
davrda “Qubbat-ul-ilm va-l-adab” nomi bilan yuritilgan. Xusrav 
Dehlaviy, Bedil, Mirzo G‘olib kabi allomalarning ota-bobolari 
Shahrisabzda tug‘ilgan. 
Amir Temur va Temuriylar davrida Shahrisabz ulkan saltanatning 
yirik shahriga, barlos beklarining yozgi qarorgohiga aylantirilgan. 
Oqsaroy va Dor us-siyodat majmuasi qurilgan. Shahar atrofi qal’a 
devori bilan o‘rab olingan. Ispaniya elchisi Klavixo o‘z kundaligida 
Shahrisabzda ko‘plab mahobatli binolar va masjidlar borligini va 
qurilayotganligini ta’kidlaydi. Keyinroq ham ko‘plab me’moriy obidalar 
(Dar ut-tilovat majmuasi, Ko‘k gumbaz masjidi va boshqalar) qurildi. 
Hofizi Abru shaharda ko‘hna devor (bandi qadim) bo‘lganligi, biroq 
u XV asr boshlarida buzilib ketganligini ham yozadi. O‘sha paytda 
Shahrisabzning 4 darvozasi: Ark (shimoliy), Kunchiqar (sharqiy), 
Kushxona (g‘arbiy), Termiz (janubiy) darvozalari bo‘lgan. 
1556 -yilda Shahrisabzni Abdullaxon II egallagan. Keyinchalik 
Shahrisabz - Buxoro xonligining Qarshi viloyati tarkibida bo‘lib 
kelgan. XVI asr o‘rtalarida ham Shahrisabz mustahkam mudofaa 
devorlari bilan o‘ralgan edi. 
Mahmud ibn Vali (XVII asr) o‘zining “Bahr al-asror”(“Sirlar 
dengizi”- “Geografiya”) asarida Shahrisabzni quyidagicha ta’riflagan: 
“Kesh - Movarounnahr shaharlaridan biri, yam-yashil bog‘lari va 
ko‘zga quvonch baxsh etuvchi gulzorlari tufayli u hozir Shahrisabz 
nomi bilan shuhrat topgan. U jahondagi eng chiroyli shaharlardan 
biri hisoblanadi; iqlimi juda yaxshi va diltortar...” 
Ashtarxoniylar davrida Shahrisabz siyosiy mavqeini ancha 
yo‘qotgan. 
Shahrisabzda 
hokimiyat 
uchun 
kurashda 
avval 
mang‘itlar, so‘ngra qo‘ng‘irotlar urug‘i g‘olib chiqib markaziy 
hokimiyat - Buxoro xonligini tan olmaslikka urinishgan. XVIII asr 1 - 

---

54 
choragida Dashti Qipchoq qozoqlari Zarafshon va Qashqadaryo 
vohalariga talonchilik hujumlari uyushtirganda Shahrisabzda bir necha 
muddat shahar hayoti izdan chiqqan. 1750 - 1752 ylardan Shahrisabz 
Buxoro amirligi tasarrufiga o‘tdi. XVIII asr o‘rtalarida shahar 
qaytadan qad rostlagan. 
Shahrisabz hokimi Bobobek, Kitob begi Jo‘rabek, amir 
Muzaffarning katta o‘g‘li Abdulmalik (Katta to‘ra) boshchiligida katta 
qo‘shin bilan 1868 - yilda ruslar bosib olgan Samarqand shahrini 
qaytarib olish uchun otlanishgan, ammo chekinishga majbur 
bo‘lganlar. 
1870 
- 
yilda 
avgustda 
Turkiston 
gubernatori 
K.P.Kaufmanning 
buyrug‘i 
bilan 
general 
Abramov 
qo‘mondonligidagi maxsus qo‘shin Shahrisabz va Kitobni bosib 
olgan. Biroq rus qo‘shini qo‘mondonligi Shahrisabz va Kitobni 
Buxoro 
amiri 
tayinlagan 
beklarga 
topshirib, 
Samarqandga 
qaytishgan. Shahrisabz 1920 - yildagacha Buxoro xonligi tarkibida 
bo‘lgan. asosiy qismi savdo-sotiq va hunarmandchilik bilan 
shug‘ullangan. XVIII - XIX asrlarda Shahrisabzda 6 darvoza, 7 
karvonsaroy va 6 ta madrasa, bir nechta bozor, shahar tashqarisida 
Namozgoh masjidi bor edi. 
1930 
- 
1940 
-yillarda 
Shahrisabz 
shahridagi 
tarixiy 
yodgorliklarning ahvoli achinarli holda bo‘lgan. Shahrisabz 
aholisining ko‘pchiligi 1941-1945 -yillarda urushga safarbar etilgan.
Mustaqillik - yillarida Shahrisabz qiyofasi tubdan o‘zgardi. 
Shahar markazi qayta qurildi. Shahridagi eng katta maydon - Amir 
Temur maydoni. Shahar markazidan eng katta Ipak yo‘li ko‘chasi 
o‘tadi. 1996 -yil 18 oktabrda Amir Temurning ulug‘vor haykali 
(haykaltaroshlar: Ilhom va Kamol Jabborovlar, me’mor Botir 
Usmonov tomonidan ishlangan) o‘rnatilgan . Shahrisabz ahlining 
Temuriylar davri ulkan madaniy va ma’naviy merosi, noyob tarixiy 
yodgorliklarini asrab-avaylash, yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning 
munosib vorislari qilib tarbiyalash va ularni ozod mamlakatimiz 
buyuk istiqbolini yaratishga qodir kishilar qilib voyaga etqazish 
ishiga qo‘shgan alohida xizmatlari e’tiborga olinib hamda 
sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 -yilligi munosabati 
Shahrisabz “Amir Temur ordeni” bilan mukofotlandi (1996 - yilda 
oktabr). O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
2002 - yilda 29 martda Shahrisabzning 2700 yillik yubileyini 
nishonlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Ushbu yubiley butun 

---

55 
mamlakatimizda va Shahrisabzda keng nishonlandi. Bu tantanalarda 
YUNESKO vakillari ham qatnashdi. 2002 - yilda dekabr Shahrisabz 
Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan.