Utayeva feruza xolmamatovna

Xorazm 
arxeologiya-kompleks 
ekspedistiyasi 
Shemaxaqal’ada 
arxeologik 
tekshirish 
islari 
olib 
borgan. 
Shemaxaqal’a Xorazmning 13 - 14 - asrlardagi yirik savdo-
hunarmandchilik markazi bo‘lgan. Ko‘hna Urganchdan 50 km 
g‘arbda joylashgan. Barpo etilgan davri aniq belgilanmagan. 
S.P.Tolstov 
rahbarligidagi 
Xorazm 
arxeologiya-kompleks 
ekspedistiyasi tomonidan 1946 va 1948 -yillarda tekshirish ishlari 
olib borilgan. Shemaxaqal’a 2 qismdan iborat. Qadimgi qismida 
to‘g‘ri burchak hosil qilib kesishgan ko‘chalar bo‘lgan. Paxsadan 
bunyod etilgan mudofaa devorining janubiy tomonida minoralari 
va darvozasi bo‘lgan. Shaharning chekka qismidagi mahallalar 
Oltin O‘rda davrida vujudga kelgan. Shahar markazida tosh 

---

122 
bloklardan yasalgan jome masjidi va amaldorlarning uylari joy-
lashgan. Shahar atrofida hunarmandlar mahallalari bo‘lgan. Xorazm 
arxeologiya-kompleks ekspedistiyasi tomonidan ko‘plab shahar 
madaniyatiga ta’luqli topilmalar topilgan. 
Shohsanam qadimgi shahar miloddan avvalgi 1 - ming -yillik - 
milodiy XIII asrlarga ta’luqli. Ko‘hna Urganch shahridan 90 km 
janubiy - g‘arbda joylashgan. 1939 va 1952 -yillarda Xorazm 
arxeologiya-etnografiya 
ekspedistiyasi 
tomonidan 
o‘rganilgan. 
Shohsanam milodiy IV asrda tushkunlikka uchrab, IX asrda qayta 
tiklangan. Biroq XIII asrda mo‘g‘ullar hujumi natijasida vayron 
qilingan. Shaharning ichidan va atrofidan shishasozlik, kulolchilik 
ustaxonalari, hammom va masjid xarobalarining qoldiqlari topilgan. 
Shohsanamdan qal’a devorlari ochilgan. Shulardan o‘rta asrlarda 
qurilgan istehkomlar yaxshi saqlangan. Shahar markazida XII asrga 
oid peshtoqi ganchdan manzarali o‘ymakorlik naqshlar bilan 
bezatilgan masjid ochilgan. Qazish paytida tangalar, sopol, jez, 
shisha va toshdan yasalgan idishlar, bezaklar, buyumlar, mato, 
madaniy o‘simlik va maqbara qoldiqlari topilgan. 
Savdo munosabatlarining taraqqiyoti Xorazmni Buyuk Ipak 
yo‘lining Markaziy tarmoqlari kesishgan markazlardan biriga 
aylanishiga, 
turli 
sohalarga 
ixtisoslashgan 
ayniqsa, 
savdo 
munosabatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan savdo 
markazlarining vujudga kelishiga olib kelgan. Shaharlarning tutgan 
o‘rni, ko‘p hollarda, uning ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyati va karvon 
yo‘llari bilan aloqasi, savdo munosabatlariga qanday tortilganligi bilan 
belgilangan. Istaxriy va Muqaddasiy asarlarida Xorazm savdo 
markazlarining tavsifi, Xorazm iqtisodiy geografiyasi, shaharlar va 
qishloqlarning savdo munosabatlari, bozorlari va karvon-saroylariga 
katta e’tibor berilgan. 
IX-XIII asrlar manbalarining deyarli barchasida Xorazm nafaqat 
Movarounnahr balki butun Musulmon Sharqining eng taraqqiy qilgan, 
shaharlari ko‘p, dehqonchilik chorvachilik, hunarmandchilik gullab-
yashnagan, va savdo munosabatlari juda rivojlangan hududlardan biri 
sifatida ko‘rsatib o‘tiladi. Iqtisodiy va madaniy yuksalish mo‘g‘ul 
boqini munosabati bilan biroz to‘xtab qolgan. Bir oz vaqtgacha 
Xorazm shaharlari vayrona ichida qoldi. Lekin shuni ta’kidlash 
kerakki, mo‘g‘ul bosqini ham juda qadimdan shakllanib, rivojlanib 

---

123 
kelayotgan Xorazm shahar madaniyati tarqqiyotini butunlay to‘xtatib 
qo‘ya olmadi. 
Xorazm vohasi mehnatkashlarining yaratuvchanlik mehnati tez 
orada, iqtisod va madaniyat bilan bir qatorda, Xorazm savdo 
markazlarining, ayniqsa uning Oltin O‘rda davlati tarkibiga kirgan 
qismi (mo‘g‘ul bosqinidan so‘ng Xorzm Oltin O‘rdaga kiruvchi 
Shimoliy Xorazm va Chig‘atoy ulusiga kiruvchi Janubiy Xorazmga 
bo‘lingan edi) shaharlarning o‘z qaddini tiklab olishga olib keldi. 
Keyingi o‘rta asrlar mualliflarining asarlarida Xorazm savdo 
shaharlari, ayniqsa, Urganch yana o‘z davrining eng yirik savdo 
markazlari sifatida, Xorazm (ko‘proq Shimoliy Xorazm) shu davrning 
eng boy va iqtisodiy mavqei baland hududlardan biri sifatida tilga 
olinadi. Jumladan, Xorazmni Eron bilan bog‘lovchi karvon yo‘llari 
mavjudligi qayd etilgan.