ҲУҚУҚ принциплари ва функциялари

Axloq prinsiplari va normalari

Reja:
1. Axloq prinsiplarining tushunchasi va mohiyati
2. Xuquq prinsiplarining tasnifi
3. Axloq normalari tushunchasi va turlari
1. Axloq prinsiplarining tushunchasi va mohiyati

Xuquq prinsiplari, hech mubolagasiz, uning mohiyatini ifodalovchi asosiy mexanizmlardan birini, tag zamin o`zagi (sinch - umurtqasi)ni tashkil etadi. Ular butun Axloqiy materiyani - g`oyalar, normalar va munosabatlarni qamrab olib, jami Axloqiy hayotga muayyan mantiq, mazmun - ma`no, sobitqadamlik, ichki mutanosiblik hamda uygunlik baxsh etadi. Yanada teranroq ta`rif qiladigan bo`lsak, Axloq prinsiplarida, bamisoli, Axloq rivojining butun dunyoviy tajribasi, insoniyat ma`rifiy taraqqiyotining hosilasi o`zining mujassam ifodasini topadi. Prinsiplar Axloq shakllanishida yo`nalish beruvchi mo`ljal, mezon vazifasini o`taydi.

Axloq prinsiplari Axloqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va harakatlanishining rahbariy g`oyasi, ibtido qoidasi, yetakchi mezoni sifatida maydonga chiqadi.
Avvalo qonunda, Axloqiy normalarda o`z tasdig`ini topadigan Axloq prinsiplari jamiyatning butun siyosiy-Axloqiy hayotiga, mamlakat ijtimoiy tizimiga to`laligacha singib ketadi. Ular nafaqat Axloqning mohiyatini, balki uning mazmunini tavsiflaydi, nafaqat uning ichki tuzilishi, statik holatini, balki Axloqni qo`llash jarayonini, Axloq faoliyatining dinamikasini aks ettiradi. Axloq prinsiplari iormativ aktlarni tayyorlashning butun jarayoniga, ularni qabul qilish va chiqarishga, Axloqiy talablarga rioya etish kafolatlari o`rnatilishiga nihoyatda katta ta`sir ko`rsatadi.
Axloq prinsiplari o`ziga xos tayanch tuzilma (konstruksiya) bo`lib, unga nafaqat Axloq normalari, institutlari yoki tarmoqlari, balki butun Axloq tizimi asoslanadi. Mazkur rahbariy tamoyillar davlat idoralarining butun Axloq ijodkorligi, Axloqni qo`llash va Axloqni muhofaza qilish faoliyati uchun yo`naltiruvchi mash`al bo`lib xizmat qiladi. Ularga rioya etish darajasiga Axloqiy tizimning baqamtiligi, barqarorligi va samaraliligi bevosita bog`liq. Axloq prinsiplari umummajburiy tusga ega bo`lganligi sababli ular turli Axloq tarmokdari va institutlari, normalari va Axloqiy munosabatlar o`rtasidagi, obyektiv hamda subyektiv Axloq o`rtasidagi ichki birlikni, uyg`unlikni va o`zaro aloqadorlikni ta`minlashga ko`maklashadi.
O`z mohiyati, tabiati jihatidan Axloq prinsiplari tasodifiy emas, balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi tomonidan obyektiv tarzda belgilanadi. Bundan tashqari, ular mazmuniga mamlakatda mavjud davlat va Axloq, xukmron siyosiy va davlat rejimi, jamiyat siyosiy tizimining qurilish hamda amal qilish tamoyillari o`z ta`sirini o`tkazadi1.
Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlab o`tirishning hojati ham yo`q. Zero, aytaylik, feodal Axloqning tuzilish va harakatlanish prinsiplari kuldorchilik Axloqi yoki hozirgi zamonaviy Axloq prinsiplaridan tubdan farq qiladi. Shuningdek, rim Axloqiga asoslangan bugungi kunimizdagi roman - german Axloqining prinsiplari islom dini arkonlariga asoslangan musulmon Axloqi prinsiplaridan farqlanishi barchaga ayondir.
Axloq prinsiplari, odatda, bevosita qonun hujjatlarida (konstitutsiya va joriy qonunlarning muqaddimasida, moddalarida) mustahkamlanadi; ba`zan Axloq normalarining mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida inson Axloqdari va davlat suvereniteti g`oyalariga sodiklik prinsipi, xalqaro Axloqning umum e`tirof etilgan qoidalari ustunligani tan olish prinsipi o`z aksini topgan
Shuningdek, Konstitutsiyamizning bir qator moddalarida o`ta muhim boshqa Axloqiy prinsiplar mustahkamlangan. Ulardan ba`zilarini eslab o`tamiz: «davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas`ulligi» (2-modda), «xalq hokimiyatchiligi» (7-modda), «davlat hokimiyatining taqsimlanishi» (11-modda), «siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligi» (12-modda), «Konstitutsiya va qonun ustuvorliga» (15 va 16-moddalar), «fuqarolarning qonun oldida tengligi» (18-modda) va hokazo.
Xorijiy davlatlar tajribasi ham aynan shunday. Misol uchun Shvetsiya Konstitutsiyasining 1-moddasiga muvofiq: «Shvetsiyada butun davlat hokimiyati xalqdan kelib chiqadi. Shved xalqining boshqaruvi fikrlarni erkin shakllantirish hamda umumiy va teng saylov Axloqiga asoslanadi. Boshqaruv davlat tuzumi vositasi bilan, vakillik va parlament tizimi, va kommunal o`zini o`zi boshqarish orqali amalga oshiriladi».
Adolat va erkinlik Axloq binosining tamal toshlaridir. Barcha prinsiplar orasida ular alohida muhim o`rin tutadi. Adolat va erkinlik prinsipi ko`pgina nufuzli xalqaro normativ-Axloqiy hujjatlarda, mamlakat ichki qonunchiligida o`z tasdigini topgan. Fikrimizning dalili sifatida 1948 yilda qabul qilingan «Inson Axloqpari umumjahon deklaratsiyasi»ni, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi va boshqa qonunlarni keltirish mumkin.