ЎҚув материаллари

Бошқарув компонентаси. Бу компонента қоидаларни кўлланиш тартибини аниқлайди, ҳамда айни пайтда ўзгартириладиган фактлар бор йўқлигини аниқлайди.
Бошқарув компонента 4 фунцияни бажаради:
1. Мослаштириш – қоида ноъмунаси мавжуд фактлар билан мослаштирила­ди.
2. Танлаш – агар айни пайтда қоидаларни бир нечтаси кўлланиши мум­кин бўлса, у ҳолда улар ичида берилган критерияга жуда ҳам мос келув­чиси танланади (конфликтни ечиш);
3. Амалга ошириш – агар қоида намунаси фактларга мос келса, бу қоида ишлаб кетади;
4. Ҳаракат – ишчи хотираси бажарилган қоида хулосасига мос равишда ўзгартирилади. Агар қоида хулосасида қандайдир ишни бажариш кўрсатил­ган бўлса, у дастур томонидан бажарилади.
Продукциялар интерпретатори циклик равишда ишлайди. Ҳар бир циклда барча қоидалар қараб чиқилади ва улар ичида қоида шарти шу моментдаги факт­лар билан мос келадими-йўқлигини текширади. Интерпретатор қоидаларини қўлланиш тартибини аниқлайди. Қоида танлангандан куейин қоида хулосаси ишчи хотирага киритилади ва цикл кайтадан бошланади.
Ҳар бир циклда фақат битта қоида ишлайди.
3-маъруза. Қатъиймас мантиққа асосланган тизимлар

Шу пайтгача кўрган ЭС ларда белгилар ва маьлумотлар (фактлар) аниқ деб ҳисоблаб келдик (қатъий билимлар). Лекин ҳаётда ҳеч нарса аниқ эмас, кўп нарсалар тўғрисидаги фикрларимиз 100% ишончли бўл­майди. Қуйида биз 100% ишончли бўлмаган билимлар билан ишлаш тизимларини кўрамиз.

Олдин «Қатъиймас мантиқ» тушунчасига тўхтайлик. Бу тушунча Л. Заде томонидан таклиф қилинган. Бул логикасида 1-рост 0-ёлғон эди. Қатъиймас логикада 0 ва 1 дан ташқари, шу сонлар орасидаги касрлар ҳам ишлатилади.
Мисол учун
Р(совуқ_кун(х))=0.75
ёзуви «х-совуқ кун» қандай маънода 75% рост (3/4) ва айни пайтда 0.25% га ёлғон.
Мулоҳазаларнинг нобутун ростлик қийматлари учун ВА, ЁКИ, ИНКОР амаллари аниклиқ қийматини қуйидагича аниқланади:
Р1 ВА Р2=min(Р1,Р2)
Р1 ЁКИ Р2=max(Р1,Р2)
ИНКОР Р1=1-Р1
Шундай қилиб узлукли маълумотларни комбинациясини ҳосил қилиш мумкин.
Бирор мулоҳазанинг ростлик қийматини бирорта функция орқали бериш мумкин. Лекин бу функция ягона усулда берилмайди.

қарилик

ёш

Мисол учун. Мени 36 ёшдаман, мен қанчалик қариман. Р(қари(х))=0.5,....,0.6... бу албатта субъектив баҳо, яъни f(ёши(х))қари (х) акслантирувчи функция қандай бўлиши керак.

Қатъиймас мантиқ билан ишлашда пайдо бўладиган яна бир муаммо бу алоҳида берилган маълумотлар вазнини бирорта хулоса учун ўлчашдир.
Мисол учун ҳосилдорлик билан боғлик қоидаларни кўрайлик.
1-қоида. АГАР қиш совуқ ВА бахор серёмғир бўлса У ҲОЛДА ҳосил мўл бўлади.
2-қоида. АГАР минерал ўғитлар етарли бўлса ВА ўсимлик уруғлари сараланган бўлса У ҲОЛДА ҳосил мўл бўлади.
1-қоида хулосасининг ишончлик даражаси min(0.8, 1)=0.8
2-қоиданики min(0.5, 0.25)=0.25
Ишончлиликнинг ўзаро зид бу иккита қийматига (0.25, 0.8) қандай муносабатда бўлиши керак.
Ишончлилик коеффицентидан фойдаланиш. Бунда MYCIN тизимида гувоҳликлар комбинациясини қандай ечил­ганлигини кўрамиз. Шортлиф томонидан ишончлик коефицентини ҳисоб­лаш схемаси таклиф қилиб, унда кўрилаётган хулосага, шу пайтгача олинган гувоҳликлар натижаси сифатида ишончлилик даражаси аниқла­нади.
Ишончлилик коеффиценти бу иккита ўлчам айирмаси:
ИК[h:e]=ИМ[h:e] - НИМ[h:e]
ИК[h:e] - гипотезасига е-гувоҳликни хисобга олгандаги ишончлилик.
ИM[h:e] -h га е берилганда ишончлик меъёри.
HИМ[h:e] -h га е берилганда ишончсизлик меъёри.
ИK -1 дан (абсалют ёлғон) +1(абсолют рост) ўзгариши мумкин, 0-киймат тўлиқ Қатъиймасликни англатади. Шундай қилиб ИК-гувохлик­ларни «ҳа» ёки «қарши» лигини ўлчашнинг содда усули. Схеманинг ИМ ва НИМ ларнинг мах (карама-каршилик) ва мин(маълумот етишмовчилиги) ҳолларини фарқ қилмайди.Айтиш зарурки эҳтимоллик ўлчамлари эмас ИМ ва НИм лар эҳтимоллик назариясининг айрим аксиомаларига бўйсунади.
Шортлифф томонида қўшимча – янги маълумотни олдинги натижалар билан бевосита ҳисобга олувчи аниқлаштириш формуласидир.
ИМ[h:e1,e2]=ИМ[h:e1]+ИМ[h:e2](1-ИМ[h:e1])
бу ерда «,» - е1 дан кейин е2 келишини англатади. Формула моҳияти шундан иборатки, иккинчи гувоҳлик (е2) нинг h гипотезасига е1 гу­воҳликдаги ИМ га тўла ишончлик томон е2 гувоҳлик боғлиқ масофага силжишни англатади.
Хусусиятлари
1. Симметрик е1:e2 , e2:e1
2. ИМ(ёки НИМ) кулловчи гувоҳликлар йиғилиши билан у аниқликка ҳаракатланади.
ИМ[ҳосилдорлик: қоида_1, қоида_2]=
=ИМ[ҳосилдорлик: қоида_1]+
+ИМ[ҳо­силдорлик: қоида_2](1-ИМ[ҳосилдорлик: қоида_1]) =0.8+ 0.25(1-0.8)=0.8+0.25*0.2=0.85
Демак ишончлик меъёрлариннг бирлашиши ҳар бир гувоҳлик ИМдан юқо­ри. Бу бизларнинг интуициямизга мос келади. Бундан ташқари Шортлифф қоидалар ишончсизлиги ҳам бу орқали яна­да кенгроқ холатлар синфларини тасвирлаш имконияти пайдо бўлади. Мисол учун 1 ва 2 қоидаларга мос равишда 0.64 ва 0.8 ишонч бил­дирсак, у ҳолда улар хулосаси ишончлилик меъёрларини (0.8 ва 0.25)ни мос равишда (0.64 ва 0.8) кўпайтиришимиз керак.
0.8*0.64 =0.512 0.8*0.25 =0.2
ИМ[ҳосилдорлик:қоида-1,қоида2]=0,512+0.2(1-0.51)= =0.52+0.2*0.49 =0.51+0.098=0.52
Байес усули. Бирор воқеани (холатни) содир бўлиш имконияти (шанси) ни ҳи­соблаш учун PROSPECTOR тизимида Байсе формуласидан фойдалани­лган. Унинг асосида конкуренция қилувчи гипотезаларни гувоҳлар кув­ватидан келиб чиққан ҳолда нисбий тўғрилигини аниқлаш ётади.
HT(H:E)=P(E:H)/P(E:H')
E гувоҳликни И берилгандаги эҳтимоллиги Е ни Н ёлғонлигида (Н') эҳтимоллиги.
Мисол учун Ветрянка касаллигида (Н) танада қизил доғлар пайдо бўлиш эҳтимоллигини биламиз дейлик. Худди шундай доғлар бошқа ка­салликларда ҳам учраш эҳтимоллиги ҳам маълум бўлса.
НТ (Ветрянка: қизил доғ )=қизил доғ мавжудлигида ветрянка ка­сали нисбий тўғрилиги.
Нисбий тўғри деб қаралаётган гипотеза ишончлилигини аниқлаш учун ишлатилади.
Ш=Р/(1-Р)  Р=Ш/(1+Ш)
«Ҳа ишончи»(х) нинг «Қарши ишонч»га (К) муносабати Х=1/К.
Аниқлаштиришнинг байес схемаси куйидаги ифодага келтирилади.
О'(H)=O(H) * HТ(Н:Е)
О(Н)-априор шахс Н учун, О'(Н)-натижавий апостериор шахс (Е ҳодиса юз берган ҳолда). Бунда бошқа манбалардан олинган билимлар оддий кўпайтириш орқали комбинация қилинади.
Мисол:

	>75 ёш	75 ёш	Жами
Чекувчилар Чекмайдиган	20 24	33 23	53 47
Жами	44	586	100

О(Узоқ умр)=44/56=0.7857

НТ(Узоқ умр:Чекувчи)=(20/44)/(33/56)=0.8815
НТ(Узоқ умр:Чекмайди)=(24/44)/(23/56)=1.3280
О'(Узоқ умр)=0.7857*0.8815=0.6926 (Чекувчилар)
О'(Узоқ умр)=0.7857*1.3280=1.0434 (Чекмайдиган)
ОП>1  гувоҳлик гипотеза фойдасига
ОП<1  гувоҳлик гипотезага карши
ОП=1  гувоҳлик гипотеза ростлигига таъсир қилмайди.