Uyat” konsepti tadqiqi andijon davlat universiteti Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbek tili )ta`lim yo`nalishi

IV. Intonatsiya orqali. Hazratim bizni Qobuldan Qunduzga olib kelganlarining boyisi ham shuki,- dedi Moxim begim ovozini pasaytirib ,- vatanlariga qaytmoqchilar. Ushbu jumlada ovozning pastligi hijolatlikni ifodalashda yetakchi o`rinni egallagan. O`zbek ayollari orasida past ovoz bilan gapirish odatiy hol hamda uyat hissini ifodalaydi.

Konseptlar inson ongida shakllanadigan ideal narsadir. Ular orasida eng keng tarqalgani “uyat ”konsepti. Uni dunyoning asosiy tushunchalaridan biri, deb ayta olamiz. “ Uyat ” O'z qilmishi, noo'rin xatti-harakatidan xijolatlik hissi; nomus. Axloq-odob, taomil talabiga to'g'ri kelmaydigan,unga zid ish, xatti-harakat ma`nolarini anglatadi. Uyat konseptini leksik ma`nosini aniqlash uchun avvalo semalarning o'ng va chap manolarini ko'rib chiqamiz , shakldan mazmunga qarab boramiz.

Masalan: Xo`jayin yoki begim so`zini olsak , uning o'ng va chap ma`nolarini ko'rib chiqamiz ya`ni qanday shaklda o'rganamiz. Ayollar o'z erlariga nisbatan qo'llasa,bu hurmat va mulozamat deyiladi.

Endi "xo`jayin va begim " so`zini intonatsiya orqali past ovozda qo`llasa ,bu ham xushomad ham uyat konseptining semasini ifoda etadi.

Bizning fikrimizcha ,“Uyat” semantik maydoning sanab o`tilgan belgilari til tizimining lingvopragmatik va lingvokulturologik jihatlarni ko`rib chiqishga undaydi.” Uyat ” semantik maydonining bunday xususiyatlari uning struktor semantik, milliy-madaniy va ayniqsa muloqotda turli funksiyalarni bajarishda namoyon bo`ladi.

Xulosa qilib aytganda ,”uyat ” semantik maydonining mohiyati uning verbal va noverbal birliklarda ifodalanishiga nisbatan tutadigan o`rni va mavqeiiga muvofiq holda belgilanadi.Bu esa uning qator lingvokulturologik jihatlarini namoyon etadi.

ADABIYOTLAR RO`YXATI

1.Артемова А. В. Эмотивно-оценочная объективация концепта «женщина» в семантике фразеологической еди- ницы: автореф. дис. … канд. филол. наук. Пятигорск, 2000.

2. Бабушкин А. П. Концептуальные типы значений // Контрастивные исследования лексики и фразеологии рус- ского языка. А. П. Бабушкин. — Воронеж, 1996.-с. 11

3. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. –C.21.

4. Казиев 3. Муомала психологияси.- Т., 2001

5. Узбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида ўрганиш (шахс макро Эириллеев FН. Феълнинг шахс, сон ва хурмат категориялари системаси. -Т. 1990.