Uyg’urlar 3-kurs xmi xitoy guruhi talabasi

Uyg’urlar

3-kurs XMI Xitoy guruhi talabasi

Qurvondurdiyev Azizbek

Uygʻurlar — Markaziy Osiyodagi qadimgi turkiyzabon xalqlarning biri hisoblanadi. Xitoyning Shinjon uygʻur avtanom rayonining tub xalqi. Shu bilan birga Qozogʻistonda, Qirgʻizistonda, Oʻzbekistonda va Yaqin Sharq mamlakatlarida yashashadi. Umumiy soni 15 million kishi. Uygʻur- Markaziy Osiyodagi qadimgi turkiyzabon xalqlarning biri hisoblanadi. Hozirgi XXR, Shinjon uygʻur avtanom. rayonining tub xalqi. Tili — turkiy tilining janub. — sharq guruhiga kiradi. Uygʻurlarni taranchi (dehqon)deb atashgan.
Uygʻurlar - xitoy bosqini ostida qolgan turk xalqlaridan,, XXRdagi Sharqiy Turkiston joylashgan tub aholisi soni 15 million kishini tashkil qiladi. Uyg’urlar turk tilining uyg'ur lahjasida gaplashishadi. Dindorlari, asosan, sunniy musulmonlar. Yapon , fransuz olimlari fikricha, "uygʻur" atamasi miloddan avvalgi 3—2-asrlardan maʼlum. Keyinchalik ularga Sirdaryoming yuqori qismi (Yassi daryosi) boʻyida yashagan adiz qabilasi qoʻshilishi bilan 10 uygʻur ittifoqi shakllangan. 7—9-asrdagi manbalarda 15 uygʻur qabila uyushmasi [baku, hun, bayirgʻu, tungro, sijiye, chibni, izgil(sije), basmil (bashimi), qarluq (gelulu), sir, tardush, tuva, quvurqon, barsuk, qirgʻiz] qayd etilgan.

Uygʻur davlati — Oʻrta Osiyoda 745 yilda tashkil topgan turk davlati. Qishloq xo'jaligi va savdo sohalaridagi ishlari bilan oldinga chiqadigan davlat , Turk tarixida o'troq hayot kechirgan birinchi davlat hamdir. Uyg'ur davlati davrida yozma asarlar ancha ko'paydi. Goʻkturk davlati qulagandan keyin xuddi shu geografiyada tashkil topgan uygʻurlar ham choʻl anʼanasini davom ettirdilar.

 Ular xitoylar bilan yaqin aloqalar o‘rnatgani uchun buddizm va manixeyizm dinlari ta’sirida ham bo‘lgan. Shu sababdan turk madaniy tuzilishida katta o’zgarishlar yuz berdi. Shahar-davlatlarga asos solgan uyg'urlar bu shaharlarni Beshbalik deb atashgan. Xitoydan bosmaxona va qog’oz sotib olib turk me’morchiligiga muhim hissa qo’shgan va uyg’urlar ilk doimiy asarlarni yaratdilar. 

Uygʻur davlati 745-yilda 2-Gʻokturk davlati qulagandan soʻng Qutlugʻ Bilge xoqon tomonidan asos solingan. Koʻchmanchi hayotdan oʻtroq hayotga oʻtgan birinchi turk davlati sifatida tanilgan Uygʻur davlati ham oʻz alifbosidan foydalangan. Hujumdan keyin xuddi shu hududda Go’kturk davlati tashkil etilganligi sababli, dasht madaniy an'analari davom ettirildi.

Qadimda Uyg'urlarning aksariyati dehqonchilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Shu sababli ularda qabila urugʻdoshlik munosabatlari yoʻqolib, yashagan joylari nomi bilan atalib kelgan. Uyg'urlarning togʻli hududlardagi va chorvachilik bilan shugʻullangan qismi koʻchmanchi hayotga moslashgan. Ular 646-yil Sharqiy Turk xoqonligi hududida Uygʻur xonligini tiklagan. Uygʻur O'rxun xoqonligi (Uygʻur xoqonligi) davrida (744—840) uning barcha fuqarolari "Uygʻur" deb, 9-asrda Uyg'urlarning Idiqut (Turfon) davlati Xitoy manbalarida "Kuju xonligi" deb nomlangan. 11-asrda uning hududi gʻarbda Kuchar shahridan Buyuk Xitoy devorigacha choʻzilgan boʻlib, arab manbalarida "bilod Uygʻur" yoki "Yugʻur"(alMarvaziy) deb qayd etilgan.
Uyg'urlar mamlakati qadimiy madaniyat oʻchoqlaridan hisoblanadi, bu hududda koʻplab qadimiy davlatlar, shaharlar mavjud boʻlgan. Uyg'urlar qadimdan turli yozuvlardan (26 ta) foydalangan. Ular 5—6-asrlardan boshlab maxsus uygʻur yozuvi ishlata boshlashgan. Qadimiy uygʻur musiqa sanʼati Xitoy musiqasiga katta taʼsir koʻrsatgan. Uygʻur xalqi musiqasining gavhari boʻlgan 12 maqom 16-asrda Omonnisoxon tomonidan tartibga solingan. U. hayotida tosh, suyak, kumush, mis va temirdan turli zebziynat buyumlari yasash rivojlangan. Ular qadimdan jun, ipak, paxtadan maxsus dastgohlarda mato toʻqishgan. Mil. boshlarida (3-asr) ular tomonidan ishlab chiqarilgan qogʻoz, arxeologik qazishmalar natijasida topilgan qogʻoz nusxalarining eng qad.si hisoblanadi.