Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус

MAVZU: Magnoliyatoifa, yopiq urug’lilar yoki gulli o`simliklar bo`limi-Magnoliophyta, Angiosper- matophyta, Anthophyta.

REJA :

1. 
   Magnoliyatoifalar bo`limining xilma-xilliligini sabablari va ularning geografik-ekologik tarqalishi.
   
2. 
   Bo`limning muhim belgilari.
   
3. 
   Filogeniyasi.
   

1. Magnoliyatoifali o`simliklar o`zlarining tuzilishi va tarqalishi bo`yicha nafaqat o`simiklar dunyosida, balki butun organik olamdagi eng katta gurux hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ularning 250 mingdan ortiq turi ma`lum bo`lib, 533 ta oila va 13 ming turkumni tashkil etadi. Bular shakli va xajmi bo`yicha ham eng yirik organizmlar hisoblanib, ular orasida 1sm. dan (suvda o`suvchi Lemna) 150 metr balandlikdagi (Avstraliyada o`suvchi evkalipt) o`lkan daraxtlar mavjud. Gulli o`simliklar yoshi, kelib chiqishi bo`yicha eng yosh Mezozoy erasining bo`r davridan boshlab rivojlangan o`simliklar hisoblanadi. Hozirda ular Er Yuzi bo`ylab tarqalishi va tuzilishi bo`yicha eng murakkab va xilma–xil moslashuvga ega bo`lgan o`simliklar hisoblanadi. Ular dunyoning hamma qit`alarida ekvatorning issiq tropik o`rmonlaridan tortib, SHimoliy Arktika muzliklarigacha tarqalgan. ekologik nuqtai-nazardan ham ular turli xil sharoitlarda (muhitda) o`sishga mosshlashgan: issiq jazirama cho`ldan eng baland tog’ cho`qqilarigacha, chuchuk va sho`r suv xavzalaridan (ko`l, soy, daryo, dengiz, okean) boshlab ohakli, gipsli, toshli va boshqa jinslardan iborat bo`lgan joylarda tarqalgan. Gulli o`simliklarning bu darajada turlar sonining ko`p bo`lishi, shaklan xilma-xiligi, geografik va ekologik diapazonining kengligi ularning murakkab tuzilganligiga va qator o`ziga xos belgilarga ega ekanligiga olib kelgan.

2. Gulli o`simliklar quyidagi belgilari bilan ochiq urug’li va sporali o`simliklardan farq qiladi:

1. Urugning to`liq ximoyalanganligi (yopiqligi), urug’ kurtagini tuguncha ichida joylashganligi.

2. Bularda urug’chining va eng muhimi mevaning hosil bo`lishidir.

3. Bularda haqiqiy gulning paydo bo`lishi bilan changlanish va urug’lanishi jarayonida qo`sh urug’lanishni amalga oshishidir (S.Navashin, 1898).

4. Gulli o`simliklarda gametofit nasl ochiq urug’lilarga qaraganda o`ta qisqarganligi va juda tez taraqqiy etganligi bilan ajralib turadi.

Gametofit nasl-ayrim jinsli. erkak gametofit-chang, chang naychasi va unda harakat qilayotgan vegetativ va generativ xujayralardan iborat. Urg’ochi gametofit-bu urug’chidagi murtak xaltasi va unda joylashgan 8-ta xujayradan (tuxum xujayra markaziy xujayra, antipod va sinergitlar) tashkil topgan. Sporofit nasl mohiyati jihatidan 2-ta o`simlikdan: asosiy o`simlik va zigota tarqqiyotidagi embriondan (murtak) iborat.

5. Ichki anatomik tuzilishi bo`yicha ular rivojlangan bo`lib, ikkilamchi yog’ochligida ksilema, floema, haqiqiy o`tkazuvchi naychalar traxeyalar va yo`ldosh xujayralarning bo`lishidir.

6. Morfologik tuzilishi jihatidan bularning xilma-xil ko`rinishiga, turli hil moslamalarga egaligi va turli hil sharoitda yashovchanligidir.

7. Hayotiy shakllarining xilma xil bo`lishi kelib chiqishi bo`yicha, eng yoshi–o`t o`simliklar ekanligi, bulardagi muhim belgi hisoblanadi.

3. Gulli o`simliklarning kelib chiqishi.

Gulli o`simliklar dastlabki qazilma holdagi qoldiqlari (changlari, barglari) Mezozoy erasining oxiri Bo`r davrining 2-yarmiga xos yotqiziq-laridan boshlab uchray boshlaydi. Umuman shu davridan boshlab gulli o`simliklarga mansub paleobotanik ma`lumotlar dunyoning ko`p joylaridan topilgan. Gulli o`simliklar filogeniyasining to`g’ri, ilmiy asosda hal qilishda dastlab qachon, qaerda, qanday yo`l bilan gulli o`simliklar paydo bo`lgan degan savolga javob berish bilan oydinlashadi.

Ko`pchilik botanik (palebotanik) olimlar tomonidan qachon degan savolga «Mezozoy» erasining oxiri bo`r davrining 2- yarimidan boshlab gulli o`simliklar paydo bo`lgan degan fikr bir xilda bildiriladi.

Bunga sabab o`sha- bo`r davrida er planetasida qator kosmagonik o`zgarishlar bo`lgan, quyosh radiatsiyasi ko`chaygan, havo harorati keskin ko`tarilgan, so`ng yana haroratning pasayishi kuzatilgan. Ayniqsa shimol tomonda erning juda ko`p qismi «BuYuk muzlik» bilan qoplangan. Bu o`zgarishlar geograf, geolog, klimatolog, paleogeograf va boshqalar tomonidan tasdiqlangan. SHu sababdan ham bo`r davrida gulli o`simliklar paydo bo`lgan deb hisoblanadi. Qaerda? degan savolga hozirgacha turlicha fikrlar bildiriladi. Aksariyat palebotanik topilmalar ekvatorga yaqin bo`lgan tropik va subtropik xududlaridan topilgan. Paleobotanik olimlar A. Krshitofovich, V.Sveshnikovalar fikricha gulli o`simliklar dastlab qadimgi Gondvana qit`asining shimolida paydo bo`lgan deb qaraladi. Ular tomonidan SHpitsbergan oroli, Grelandiya hududlaridan topilgan gulli o`simliklarning changlari Bo`r davriga xosligi aytiladi.

Bu yo`nalishda bir muncha to`liq, asosli fikrlarni taniqli paleobotanik olim A.Taxtadjyan (1964), Toron R.Thorne (1976) nazariyalari: dastlab paydo bo`lgan joy qadimgi Panfik qit`asining tropik hududlari yoki hozirgi Osiyo qit`asining sharqiy-janubidagi orollar-YAngi Zelandiya, YAngi Gvineya qit`asining Filippin, ayniqsa Fidji orollari hisoblanadi. CHunki u erda hozirda ham gulli o`simliklarning eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari ko`p uchraydi. Maslan: magnoliya, lola daraxti va boshqalar.

Bular qanday yo`l bilan kelib chiqqan? Degan savolga ham turli fikrlar bildiriladi. Ularning filogeniyasining hal qilishidagi muhim masala gulning paydo bo`lishini hal qilish bilan bog’liq. Bu yo`nalishida qator fikrlar, nazariyalar o`rtaga tashlangan. SHulardan muhimlari quyidagilar:

1. 
   Nemis, (Avstraliya) olimi P.Vettshteyn (1901) tomonidan fanga kiritilib keyinchalik «soxta-gul»- Pseudanthos – nazariya nomini olgan. Bu nazariyaga muvofiq gul ochiq urug’lilar vakili bo`lgan gnetumlar (oraliq formasi efedralar) qubbasining shakl o`zgarishdan kelib chiqqan deb qaraladi. Bulardagi qubbalaridagi ayrim jinsli bo`lishi, to`liq 2 jinsli gulning paydo bo`lishiga zamin bo`ldi deyishiga to`g’ri kelmadi.
   
2. 
   Bu nazariya ingliz paleobotaniklari Arber, Parkin va ular bilan deyarli bir vaqtda boshqa ingliz botaniklari Besi, Gallir (1869) ishlab chiqqan «CHin gul» - Euanthos nazariya. Bu nazariyaga muvofiq «2 jinsli gul-bu shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir. Bennettitlarning qubbalaridagi mikrosporofil bargchalarining o`zgarshidan changchilar, megasporafillarning o`zgarishidan urugchilar paydo bo`lgan» deb talqin qilinadi.
   

Bu nazariyani to`ldiruvchi yana muxim asos shundaki, bennettitlar va urug’li paporotniklarning Yuqolib ketgan davri (bo`r davri) gulli o`simliklarning paydo bo`lishiga to`g’ri keladi.

Akademik A.Taxtadjyan (1986) Yuqoridagi «chin gul» nazariyasini ma`qullagan xolda, «gul-bu shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir. Bennettitlar o`z yo`lida urug’li paporotniklardan paydo bo`lgan» degan to`ldirishni kiritadi. Lekin, shuni qayd etish kerakki, shu kunga qadar bu fikrlar to`liq isbotini topmagan. Sababi, keyingi tekshirishlar shuni ko`rsatmoqdaki, gulli o`simliklarning ko`pchiligi uchun xos bo`lgan urug’dagi oqsil moddalar bennettitlar urug’ida yo`q ekanligi aniqlangan. Gulli o`simlikni kelib chiqishi bo`yicha yana ko`p olimlar o`z fikrlarini bildirganlar. Masalan: Nazariyotchi botanik olim, O`rta Osiyo florasining taniqli tadqiqotchisi M. G. Popov «Gulli o`simliklar gibridizatsiya – duragaylanish» yo`li bilan kelib chiqqan degan fikrni bildiradi. Bu gipoteza ham munozarali va ko`p isbot talab qiladi.

Nazorat savollari.

1. 
   Gulli o`simliklarning tur sonini ko`pligi va keng tarqalganligining sabablari nimada?
   
2. 
   Ulardagi gametofit nasl mazmun jixatdan nima?
   
3. 
   Gulli o`simliklar filogeniyasidagi eng to`g’ri nazariya qaysi biri xisoblanadi va nima uchun?
   
4. 
   Gulli o`simliklar tuzilishidagi muxim anatomik belgilar nima?
   
5. 
   CHanglanish va urug’lanish deb nimaga aytiladi?
   
6. 
   Gulli o`simliklar dastlab qaerlarda paydo bo`lgan?
   
7. 
   Gulli o`simliklar qachon paydo bo`lgan?
   
8. 
   Hozirda gulli o`simliklarning eng qadimgi vakillari qaerda uchraydi?