Uzumning kishmishbop navlarini quritishning zamonaviy texnologiyalari va ularning afvzaligi

1.1. Uzumning kishmishbop navlarini ahamiyati
Мутахассислар таъкидлашича узумчилик Республикамиздаги қишлоқ ҳўжалиги экинларидан энг сердаромад тармоқларидан бири саналади.
Ўзбекистоннинг қулай табиий-иқлим шароити бу ерда узумнинг турли муддатларда, яъни энг эрта ва энг кеч пишадиган навларини етиштириш имконини беради [5, 6].
Токнинг бошқа мевали ўсимликларга нисбатан афзаллиги яна шундаки, уни кўпайтириш қулай, кўчати ўтқазилгач, 2-3 йили ҳосилга киради ва қулай шароитда яхши парвариш қилинса 100, ҳатто ундан кўп йил яшаб ҳосил бериши мумкин. Ток илдиз тизими бақувват бўлгани учун, у қурғоқчиликка анча чидамли. Ундан тоғ ва тоғ олди ерларини ўзлаштириш, қумли ерлар ва жар ѐқаларини мустаҳкамлашда ҳам фойдаланиш мумкин. Уни бошқа мевали дарахтлар ўсиши анча қийин бўлган шўрланган, тошлоқ, ер ости суви яқин (1-1,5 м) ерларда ҳам ўстириб ҳосил етиштириш мумкин.
Узумчилик аслида сердаромад соҳа. Районлаштирилган узум навлари жойнинг тупроқ-иқлими шароитларига тўғри танланиб жой-лаштирилса, тупроққа ишлов бериш ва ўсимликнинг парвариши билан боғлиқ барча агротехника ишлари ўз вақтида ва сифатли бажарилса узумчилик ўсимликшуносликнинг юқори рентабелли, иқтисодий кўрсаткичлари юксак тармоғига айланади.
Узум келиб чиқиши жиҳатидан субтропик ўсимлик ҳисобланади. Унинг меваси ўзининг пархезлик ва озиқалиги жиҳатидан инсон организми учун энг зарур маҳсулот ҳисобланади. Пишиб етилган узум таркибида, айниқса кишмиш навларида 28-30 % гача организм томонидан тез ўзлаштириладиган қандлар­глюкоза, фруктоза ва сахароза бор. Фруктоза ошқозон ости безининг иштирокисиз тез сингади. Шу туфайли қанд касаллиги (қандли диабет) нинг олдини олишда муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, янги узилган узум таркибида инсон саломатлиги учун зарур бўлган олма, вино, лимон, қахрабо, шавел, чумоли ва бошқа бир қанча органик кислоталар, калий, кальций, фосфор, натрий каби минерал тузлар, мева пўсти таркибида ранг берувчи моддалар (пигментлар), дубил моддалар бор.
Узум меваси А, С, Р, РР, В₁, В₂, В₆, В₁₂, каби витаминларга бой. В гуруµ витаминлар, аминокислоталарнинг қандай миқдорда сақланиши узум навининг пишиш муддатига, ғужумларнинг уруғли ёки уруғсизлигига, ток тупининг ўсиш кучига, об-ҳаво шароитига ҳамда парвариш усулларига боғлиқ. Олимларнинг кузатишига қараганда, В гуруҳига мансуб витаминлар, аминокислоталар ва микроэлементлар кечпишар узум навларида кўпроқ тўпланар экан [6, 7].
Узумнинг шифобахш хусусияти қадимдан маълум бўлиб, табобатда турли касалликлар (сил, камқонлик, кам қувватлик, ошқозон-ичак, сийдик йўли, юрак хасталиги ва ҳ.к.)ни даволашда кенг љўлланилган. Узум билан даволашнинг илмий асосланган янги йўналиши­ампелотерапия (юнонча ampelos узум, therapela даволаш) табобатда кенг қўлланилади.
Узум шарбати, айниқса ёш болалар ва кексалар учун бебаҳо озиқа. У организмда моддалар алмашинувини яхшилаш, қон томирларини кенгайтириш, жигар фаолиятини яхшилаш, юрак мускулларини озиқлантириш, қонни тозалаш ва кўпайтиришдек хусусиятларга эга.
1 л янги узум шарбатининг қуввати таққосланганда 1,7 л сигир сутига, 650 г мол гўштига, 1 кг балиқга, 300 г бринзага, 500 г нонга, 3-5 дона тухумга, 1,2 кг картошкага, 3,5 кг помидорга, 1,5 кг олма, нок ёки шафтолига тенг келар экан.
Узумдан турли мақсадлар (истеъмол қилиш, қайта ишлаш ва ҳ.к) да фойдаланилади. Асосан, июл ойидан ноябр ойигача янгилигича истеъмол қилинади. Махсус совиткичларда сақланганларини март-апрел ойларида ҳам тансиқ ва шифобахш мева сифатида истеъмол қилиш мумкин. Шунингдек, янги узумдан мураббо, компот, шарбатлар, шинни, концентратлар, юқори сифатли винолар ҳам тайёрланади. Майизбоп навлари қуритилганда ўта тўйимли, шифобаҳш маҳсулот беради. Майиз (кишмиш, гармиён ва ҳ.к.) қадимдан тўйимли ва шифобаҳш озиқ сифатида қадрланиб пархезлик хусусиятига эга бўлган. Узум майизи таркибида 80% гача қанд моддаси бўлиб, асосан, у глюкоза ва фруктозадан иборат. Шунингдек, азотли ва ошловчи (дубил) моддалар, органик кислоталарга ҳам бой. Майизнинг қимматлилиги яна шундаки, уни узоқ муддат сақлаш, олис жойларга олиб бориш ёки жўнатиш мумкин. Узоқ сафар (экспедиция)га борувчилар учун организмга қувват берувчи, толиқишдан асровчи бебаҳо озиқа ҳисобланади. Айрим давлатларда майиз давлат захирасидаги армияга бериладиган озиқ-овқат маҳсулотлари қаторига киритилган [6,7,8].
Узум мевалари жуда мазали ва фойдалидир. Унинг таркибида 15-30% шакар (тупида сўлитилганда эса 40-50% гача), органик кислоталар, пектин, ошловчи, хушбўй ҳидли ва бўёқ моддалар, ферментлар, А, В1, В2, С витаминлар ва минерал тузлар бўлади. Узум таркибида яхши ўзлаштириладиган шакар (глюкоза ва фруктоза), органик кислоталар ва бошқа моддаларнинг бўлиши ва таркибий қисмларининг бир-бирига мос равишда бирикканлиги туфайли улар даволаш хусусиятига эга [6,7].
Масалан, фруктозани олсак, у юрак-асаб фаолиятини нормал ривожланиши учун энг керакли модда ҳисобланади. Лекин фруктозани табиатда тоза ҳолатда олиб бўлмайди, узумда эса бу маҳсулот етарли даражада бўлади.
Узум озиқ-овқат ва шароб саноати учун яхши хом-ашёдир. Узумдан тайёрланадиган маҳсулотлар энг яхши тўйимли, парҳез ва шифобахш маҳсулотдир.
Узум шарбатини қайнатиш ёки совуқда концентратлаш йўли билан ундан шинни, вакуум-сусло, узум асали ва таркибида 60-75% гача шакар бўлган бошқа маҳсулотлар олинади.
Узумдан қуритилган қимматбаҳо маҳсулотлар: хўраки навлардан майиз, уруғсиз навлардан кишмиш олинади. Калорияси юқори бўлганлиги, узоқ сақланиши, ташиш учун қулайлиги туфайли майиз кондитер ва кулинария саноатида ишлатиладиган қимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотига айланади.
Дунё бўйича экиладиган узумнинг 4000 га яқин нави бўлиб, шундан 2000 га яқин нави МДХ давлатларида экиб ўстирилади. Ўзбекистонда узумнинг ассортименти жуда кўп. Улардан 200 дан ортиқ навлари маҳаллий навлардир[7,8,10.
Узумнинг хўраки навлари узум бошларининг йирик ва кўпинча сийрак бўлиши ҳамда ғужумининг тиғиз ва эти ажойиб таъмли, йирик, чиройли бўлиши билан ажралиб туради. Булар Ҳусайни, Тойфи, Нимранг, Каттақўрғон, Ризамат, Пушти Паркати, Октябрский ва бошқа навлардир.Улар ичида эртаги (июнь охири), ўртаги ва кеч (октябр) муддатларида пишадиган навлари учрайди, шу сабабли 100-120 кунгача янги узум истеъмол қилиш мумкин. Бундан ташқари, хўраки узумлар 4-5 ой ва ундан ортиқ сақланиши мумкин.
Янги узумни истеъмол қилиш жон бошига бир йилда ўртача Сурия, Иорданияда 40 кг, Болгария, Греция, Туркия, Ўрта Осиё республикаларида 15-30 кг ни, Италия, Испания, Португалия, Аргентина, Югославия, Руминия, Германия, Венгрия ва Францияда 4-10 кг ни ташкил қилади.
Узум таснифотига кўра фойдаланиш ва махсулот тайёрлаш технологияси бўйича 5 гурухга бўлинади: виночилик маҳсулоти, шарбат маҳсулотлари, концентратлар, консервалар ва иккиламчи маҳсулотлар (дастлабки қайта ишлашдан чиққан чиқиндилардан тайёрланган махсулотлар) [9, 10, 11].
Агарда жаҳон бўйича етиштириладиган узум маҳсулотини 100% десак, унинг 83 % вино ва шарбат (сок) таёрлашга, 12 % ҳўл ҳолда истеъмол қилишга ва 5% қуритишга сарфланади. Лекин бу кўрсаткич ҳар хил географик ҳудудларда ҳар хил, масалан, Европа давлатларида, Испания, Франция, Италияда барча етиштирилган узумнинг 90-95% вино ва шарбат тайёрлашга кетади, Олд Осиё давлатларида эса – Эрон, Афғонистон, Арабистонда – 80% и майиз тайёрлашга, яъни қуритишга кетади. Ўзбекистонда барпо қилинаётган янги узумзорларда 60% майдонга майизбоп навларни, 25% майдонга хўраки узум навларини ва 15% эса винобоп узум навларини экиш тавсия этилади [8, 9].
Узумчилик аслида сердаромад соҳа. Районлаштирилган узум навлари жойнинг тупроқ-иқлими шароитларига тўғри танланиб жойлаштирилса, тупроққа ишлов бериш ва ўсимликнинг парвариши билан боғлиқ барча агротехника ишлари ўз вақтида ва сифатли бажарилса узумчилик ўсимликшуносликнинг юқори рентабелли, иқтисодий кўрсаткичлари юксак тармоғига айланади.