В. А. Мирбобоев


Металлар Трмче пэту^а. 'С


Download 1.63 Mb.
bet43/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

Металлар

Трмче пэту^а. 'С

Кайта кристалланиш

Цайта к: исталланиш 1 юм;;атИ1и 1
J

Иссицлигича босим остида ишлаш

Темир

450

60П—700

800—1300

Пу.г ат

450

600—700

800—13001.1 ЮО)

Л'ИС

270

450—500

600—800

Латунь

250

400—500

250—600

Алюминий

50

250—350

250-460

Молибден

900

1400—1600

1400—2000


Иссиклайин босим остида ишлашда деформацияланиш би­лан кайта кристалланиш навбатма-навбат содир булганлиги учун бундай жараён динамик цайта кристалланиш дейилади. Бундай жараён тухтатилиб, металл тез совитилса, структура- нинг пачокланган шаклнни 1\айд килиш мумкин. Бунда сови- тиш му^итининг температураси цайта кристалланиш темпера- турасидан анча паст булиши шарт.
Баъзи жуда майда донадорликка (d = 0,5—10 мкм) эга бул­ган материалларни иссиц ^олда деформациялашда жуда катта пластиклик, яъни утапластиклик намоён булади. Бундай жа- раёнда деформация тезлиги катта булиб, кучланиш кам бул- ганда хам намунани нисбий узайиши жуда катта (102—103%) булади. Лекин бунда материалнинг деформацион мустахкам- лиги ошмайди. Бундай утапластик хрлатнинг вужудга келиши- га биринчидан, дислокациянинг доначалар чегараси буйлаб сурилиши, иккинчидан, кучланиш таъсирида донача атомлари- нинс маълум йуналиш буйича диффузион кучиши сабаб бу­лади.
Утапластик ,\олатда металлнинг снуиш чегарасидаги кучла­ниш деформация тезлигига боглик булади:
ао. =Z>-sm.
Бу ерда k коэффициент булиб, т деформация тезлиги курсат- кичи. Бу курсаткич одатдаги материаллар учун гп^.0,3 булса, утапластик материаллар учун эса /72 = 0.5—0,7 булади. Жуда майца доначали бир фазали снстемага эга булган материаллар- да утапластиклик намоён буладиган температура (0,6—0,8 Т с) да утапластиклик унча баркарор булмайди. жараён тухтаб цо- лиши мумкин.
Шу сабабдан техникада цулланиладиган утапластик мате- риаллар купинча икки фазали булади (эвтектика, эвтектоидли ва бош^а цотишмалар). Бунда фазаларнинг энг катта ажралиш юзаларини таъминлайдиган фаза кажмларинннг оптимал нис- бати 1:1 булганда, доначаларнинг юк;ори температурада уси- шига тусцинлик киладиган холат вужудга келади. Доначалари жуда майда булган узга ^ушимчалар цушилганда хам улар Котишма доначаларининг юь^ори хароратда усишига каршнлик курсатади. Утапластикликни намоён киладиган кртишмалар- га мисол тарицасида рухнинг алюминий билан (22 А1) хосил цилган кртишмасини ёки титан, рух ва алюминий (22 А!) к°~ тишмасини курсатиш мумкин.
Утапластикликни пулатларда хам кузатиш мумкин. Маса­лан, фаза узгариши температурасига якин температура (680— 720°С) да ёки мартенситга парчаланишдаги силжиш жараёнида шундай булиши мумкин. Шунинг учун погонали тоблашда ана шундай хусусиятга эга булган машина воситаларини эгилиш (деформацияланиш) дан сацлаш учун тобланиши билан пресс остига олинади.
Утапластикликни намоён киладиган материаллардан мурак- каб шаклдаги машина воситалари хажмий пресслаш усули би­лан тайёрланади, чунки бунда деформацияланиш даражаси 200—300% га етиши мумкин.
7-боб. ТЕМИР ВА УНИНГ ЦОТИШМАЛАРИ
Хозирги вацтда тоза темир халц амалиётинннг жуда куп жабхаларида ишлатилади. Кукун металлургиясининг хомашёси сифатида кукун шаклда ишлаб чикарилади, пайвандлаш техно- логиясида, трансформаторларни ишлаб чицаришда ва бошца куп максулотлар ишлаб чицаришда тоза темир ишлатилади. Тоза темир ва кам углеродли темир катта пластикликка эга булганлиги учун чузиш усули билан косил буладиган махсу- лотларни ишлаб чицаришда цулланилади. Магнит хусусиятлар темирнинг тозалигига боглиц. Шунинг учун улардан магнит материалларн сифатида электротехника саноатида узаклар, стартер ва электр машиналарннинг роторлари тайёрланади. Темир машина воситаларининг ишчи юзаларини каттиклигини оширнш ва уларни таъмирлаш максадида коплама сифатида Кам ишлатилади. Масалан, автомобиль ва трактор машинасоз- лигида хамда уларни таъмирлаш саноатида шундай техноло­гия кулланилади. Темир оксндлари минерал буёк.лар сифатида, баъзнлари эса (гезО4, y-Fe2O3) магнит матерпаллар: сифа­тида ишлатилади. Темир тузлари кам куп кулланилади.
Лекин теза темирга нисбатан темир котишмалари, айннкса темир-углерод котишмаси катта ахамиятга эга. Пул ат ва чуян 90
х.амма мамлакатларда ^ам хар йили миллионлаб тонна ишлаб чикарилади. Улар хозирги замон техникаси учун асосий мате­риал хисобланади. Темир ^отишмаларининг му^имлиги шунда- ки, темир полиморфизмга, яъни аллотропии шакл узгаришга эга. Темир цотишмалари яхши физик-кимёвий хоссаларга хам эга, темир ва углероднинг ;узаро таъсирлашувидан жуда хил- ма-хил фазалар >;осил булади. Шунинг учун дам бу цотишма- лар саЕоамнинг кенг эхдиёжини цондиради.
Хозирги замон саноати, яъни курилиш, машинасозлик ва бошка со:;аларда конструкцией пулатлар, говори пухталикка ?.га ва цоррэзияга бардошли зангламас пулатлар, кесиб ишлаш ва босим с-стида ишлаш учун ишлатиладиган асбобсозлик пу- латлари да мда золдирли подшипниклар (ишкаланиш жуфтла- ри) ва пуржиналар тайёрланадиган пулатлар, махсус хосса­ларга эга булган пулатлар 1жуда кенг цулланилади.
Темир котишмаларининг яна бир мухим тури чуянлардир. Чуянлар яхши технологик хоссаларга эга: кам чукма досил килади, суюц холдаги окувчанлиги яхши ва шунинг билан бир каторда стерли даражада пухта, кам ейиладиган ва бошда мухим хоссаларга эга булган материалдир. Чуянларнинг дам бир неча турлари мавжуд булиб, куп хил белгиларга (марка), яъни .тар хил навларга эга.
Те.'лнр-углерод системасида узаро таъсирлашув натижасида олдпнда анид билиш мумкин булган материалнинг хоссалари- га эга булкш мумкин. Бундай котишмаларнинг хоссаларини махсус ' прловчи элементлар ку'шиб, янада кенгайтириш мум­кин. Бунине натижасида холат диаграммаларидаги бурилиш (критик) нукталарнинг урни узгариши, яъни фазаларнинг тар­киби узгариши мумкин. Демак, бундай тадбирни цуллаш йули билан матепиалнинг ишчи хусусиятларини, масалан, ишкала- ниб емирилиш даражасини, коррозияга бардошлилигини, оловбардошлнлигини ва шунга ухшаш мудим хоссаларини бош- дариш мумкин.


  1. Download 1.63 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
    1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   121




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling