В. А. Мирбобоев


Download 1.63 Mb.
bet120/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

385

202

200

184

150

148

130

112

44,5

420

233

205

128

59

57

43



81,5

450

205

1S0

59

28







86,3


листлари (10Г2, 12Г2, 16Г2, 25ХГСА ва ЗОХГСА) совух холда штамплашдан аввал 10510—74 ГОСТ буйича текширувдан ути­ши керак.
Автомобиль ва бош^а машиналарнинг воситаларини тайёр- лаш учун пулат танлашда цуйидагиларга эътибор бериш зарур: ясалаётган буюм машинанинг тацщи ёки ички ^исмида жойла- шишини ани^лаш; штамплаш учун чузиш ёки эгиш даражаси- ни белгилаш; пулатни етказиб бераётган ташкилотга микро­структура ва механик хоссалар буйича ^андай талаб цуйили- ши кераклигини ани^лаш ва х. к.
Машинанинг таш^и ^исми учун танланган пулат юзаси тоза булиб, унда уйдим-чун^ир, чизиклар каби нуксонлар булмас- лиги керак. Бундай нуцсонлар буё^ ёки бошка материаллар билан юп^а ^атлам билан ь;опланганда билиниб ^олмаслиги керак, чунки бунда сифат ёмонлашади. Машинанинг ички ^ис- мида жойлашадиган буюмлар учун танланган пулатда бундай нуксонлар булса хам материалнинг сифатига таъсир курсат- майди.
КУЙИШ УСУЛИ БИЛАН БУЮМЛАР ТАЙЁРЛАШГА ПУЛАТЛАР
ТАНЛАШ
1\уйиш учун мулжалланган цотишмалар ичида чуян ва пу­латларнинг хуйишдаги технологик хусусиятлари ёмондир, бун­да чуяндан кура пулатда катта чукма хосил булади. Углеродли ва легирланган пулатларда хажмнинг камайиш микдори урта- ча 2,2—2,3% ни ташкил килса, баъзи легирланган пулатлар (масалан, 12Х18Н9ТЛ) нинг чукиш даражаси 2,7—2,8% ни ташкил х-члиши мумкин.
Пулатларнпнг окувчанлиги ва колипнп тулдириш хусусия- ти хам нисбатан ёмон. К,уйиш учун мулжалланган углеродли ва легирланган пулатларнинг кимёвий таркиби 977—75 ГОСТ би­лан, ю^ори легирланган махсус хусусиятларга эга булган пу­латларнинг таркиби эса 2176—77 ГОСТ билан белгиланади.
Рхуйиш усули билан буюмларни ясашда купинча таркибида
15—2327 225

0,08—0,6% углерод булган пулатлар танланади. Бундан пулат- ларнинг кристалланиш температура оралиги унча катта бул- май, 30—60°С ни ташкил ^илади. Лекин углерод мицдори 0,6% — 1% булганда кристалланиш температура оралиги хам ор- тиб боради, яъни 60—120°С ни ташкил цилади (ПОГ 13Л пу- лат). Шунинг учун ^ам углероди куп булган хамда юцори ле- гирланган пулатларда чукиш микдори катта булиши билан бир ^аторда, говакчалар, дарзлар, шакл геометриясининг ^ийшайи- ши каби ну^сонлар ^ам хосил булади. Куйиш усули билан буюмларни ясаш учун пулатларни танлашда адабиётларда кел- тирилган механик хусусиятлардан таш^ари технологии хусуси- ятларни хам албатта ^исобга олиш керак.
Кам углеродли легирланган пулатларда легирловчи эле- ментларнинг умумий микдори 2—3% атрофида булади. Бундай пулатларнинг механик хоссалари бар^арордир; совуц темпера- турада х.ам яхши ишлайди; ^овушо^ ва дарз ^осил булишига мойиллиги кам, зангбардошлилиги ва ишцаланишга ^аршили- ги хам яхши, яхши пайвандланади ва етарли даражада зарбий ^овушокликка эга булиб (30 Дж/см2), 14—15% металл тежа- лади.
Лойи^аланган машинасозлик ва курилиш иншоотларини цу- ришда карбонитридли пулатлардан фойдаланилади. Масалан, куприк цурилишида М16С пулатнинг урнига 15ХСНД карбо­нитридли пулат ^улланганда 21% ёки 12Г2СМФ пулат цулла- нилганда 44% га я}\ин металл тежалади.
Куприк ва йирик машинасозлик иншоотларини ^уришда, уларнинг асосий ^исмларида 16Г2АФ, 12Г2СМФ, 12ГН2МФАЮ пулатлар температура остида ишланган ^олда ^улланилса, ин- шоот муста^кам ва бар^арор булади.
Куп сохада оддий сифатли, камуглеродли пулатлар урнига кам легирланган, температурага чидамли пулатлар ишлатилса, говори самарага эришилади. Масалан, машинасозлик саноати- даги йирик иншоотларда, катта ^ажмдаги идишлар (резервуар- лар) ёки домна печларининг гилофларига СтЗсп оддий сифатли пулат урнига иссикбардош кам легирланган 16Г2АФ ёки 09Г2С пулатлар цулланилса, биринчи холда 37,7%, иккинчи холда 28,1% металл тежалади.
Майда доначали фазалар (карбонитридлар) пулат тузили- шида (структурасида) бир текис жойлашган булиб, таш^п таъ- сир натижасида хосил буладиган дислокацияни кучишига хала- цит беради. Дислокация ана шу туси^лардан эгилиб утиши керак ёки ана шу майда доначалар орасида йигилпб, наклёп ^осил ^илади. Шунинг учун ана шундай карбонитридларни хи- собига ^осил булаётган наклёп металлнинг мустахкамлигини 15—25% оширишга олиб келади.
Шундай ^илиб, яхши хоссаларга эга булиш учун доначалар- ни майдалаш керак, бу эса уз навбатида легирловчи элемент- ларнинг тури ва ми^дорини тугри танлашга богли^. Фазалар- нинг цатти^ эритмага утиш температуралари ^ар хил булган карбид ва нитридларни х;осил цилувчи икки ва ундан ортиц легирловчи элементлар цушилганда пухталаниш самарадорли- ги катта булади. Масалан, 16Г2АФ кам легирланган пулатда азот элементи булганлиги учун унга ^ушимча равишда оз миц- дорда (<0,05%) алюминий цушилса, нитрид алюминий (A1N) хисобига донача майдаланади, демак, мустахкамлик ортади.
Пулатларнинг мустахкамлигини ошириш мумкин булган тадбирлар ичида доначаларни майдалаш орцали мустахкамлик- ни ошириш 30—40% ни ташкил 1\илади, лекин пулатларнинг манфий температурадаги муртлик даражаси бутунлай донача- ларнинг майдаланиши билан белгиланади. Пулатлар манфий температурада, масалан, 0,10—0,15% вольфрам ^ушилганда энг катта зарбий ^овушоцликка эга булади. Юцорида айтгани- миздек, бир неча карбид ва нитрид ^осил 1\илувчи элементлар ^ушилгаяда, совуц холда энг яхши зарбий ^овушо^ликка эри- шилади.
21-6 о б. МАТЕРИАЛШУНОСЛИКНИНГ ЭКОЛОГИК
МУАММОЛАРИ

Экологии муаммоларни хал цилиш масалалари материалшу­нослик фанининг олдига биосферани ^урицлаш вазифасини ^уя- ди. дозирги пайтда ана шу ма^садга эришиш учун цуйидаги аниц йулларни курсатиш мумкин.
>'ар каидай ишлаб чи^ариш бир бутун тизимни ташкил кн- лади десак, ана шу тизимда ишлаб чицарувчи .\амда иотеъмол- чи уртасида царама-царшиликлар мавжуддир. Агар бу икки то­йон кслишиб ишламаса, демак тизим номувозанатлашади, нати- жада унинг атроф-мухит билан муносабати бузилади. Бундай холат вужудга келмаслиги учун ишлаб чицаришда кам чи^ин- дили технологияни жорий этиш зарур булади ёки ишлаб чи^а- риш чиьршдиси шу ишлаб чиь;аришнинг узида ёки бошца кор- хона учун хомашё вазифасини бажариши керак. Бунинг учун тог жинсларини цайта ишловчи корхона ёки тайёрлов корхо- наларининг ма>;сулотлари билан таъминланаётган тайёр ма^су- лот ишлаб чицарувчи корхоналар бир-бирлари билан шундай узвий богланган булишлари керакки, бирининг чи^индиси ик- кинчиси учун хомашё вазифасини бажарадиган булиши керак, шундагина ташландиц чикиндилар камаяди.
Шунинг учун тула чициндисиз технологияга утишга ^аракат килиш керак. Кундалик амалиётда тайёр ма;\сулотни )\осил ^и- лишда кам чикинди хосил цилишга ёки чи^индини яна цайта ишлаш мумкин булган технологияга эришиш мумкин. ^озирги пайтда уз хизматини бажариб булган (эскирган) махсулотлар- дан ,\амда ишлаб чицариш чиь;индиларини цайта ишлайдиган иккиламчи ишлаб чик;аришлар вужудга келаяпти. Х^озирги кун- да иккиламчи ишлаб чиь;аришдаги чи^инди-хомашё саноатда

цулланилаётган бирламчи хомашёнинг царийб 20% ини ташкил ^илмоцда. Бу ссцада кимёвий ишлаб чицариш бошца ишлаб чи1\аришлар учун ^ам урнак булмоцда. Масалан, одатдаги олов- ли металлургии жараёнлар урнига сув металлургиясини (гид- рометаллургияни) 1\уллаш усули билан кимёвий реагентлар- нинг сувли эритмаларидан металларни ажратиб олиш мумкин. Рух ишлаб чицаришда табиий концентратлар (хомашё)нинг таркибида олтингугурт микдори куп булганлиги учун йул- йулакай ундан олтингугурт кислотасини ажратиб олиш ташкил ^илинган. Фосфор угитини ишлаб чицаришда эса фосфогипс чицинди булиб, ундан табиий хомашё билан биргаликда порт­ландцемент ва гипс материаллари ишлаб чицарилади. Баъзи чи^индилар учун, масалан, туцимачилик саноати чициндилари машинасозлик материалларини ишлаб чицаришда ишлатилса ^ам, бундай технология ^али такомиллаштирилмаган.
Ишлаб чицаришда борган сари камбагал таркибли рудалар- ни (табиий хомашёни) ишлатишга тугри келаяпти. Шунинг учун ^ам руда чициндисини камайтириш ^а^ида уйланмаяпти, лекин хам.ма со.^ада кам чициндили ёки чи^индисиз техноло- гияни .уам ишлаб чицаришда жорий цилишнинг илмий-техника- вий асослари бор.
Асрлар давомида ^уллаб келинаётган индустриянинг етакчи тармоги булган i^opa металлургия саноатида экологии муам- моларни хал цилишнинг янги ишлаб чи^ариш услуби жорий ^илинмо^да. Масалан, куп ва^т ва энергияни ^амда цушимча материалларни талаб циладиган цора металларни ишлаб чица- ришнинг домна печи жараёни урнига, водород ёки табиий газ- лар ёрдамида темир рудаси концентратларидан тугридан-тутри темир олинмоуда. Сувни куп ишлатадиган корхоналарда уни бир марта ишлатмасдан, сув тозалагичларда тозалаб, цайтадан ишлатиш жорий этилган. Бу эса экологик хавфсизликнп таъ- минлайди. Бошца материалларни ^ам ишлаб чицаришда икки- ламчи цайта ишлаш технологиясини ^ам ишлаб чи^иш керак.
Хар ^андай технологик жараён имкониятларидан назарий жи^атдан 100% фойдаланиш мумкин эмас, лекин унинг сама- радорлигини оширишга эрншиш мумкин. Куп .уолларда «Эколо­гик тоза» технология фа1уат биосфера ёки табиатга таъсир нук;- таи назаридан царалади, аслида эса ифлосларнинг асосий 1уис- ми ёки барчаси технологик жараён бажарилаётган корхонада 1уолади. Шунинг учун кам чициндили технология биосферани антропоген ифлосланишдан мухофаза цилишнинг кенг восита усули деб булмайди. Максадга тулароц эрншиш учун ишлаб чицариш ма^сулотига сарф цилинаётган энергия хамда мате­риал ^ажмини камайтириш зарур, ма^сулот таъминотини онгли равишда боцщариш ва ишлаб чицаришни маълум мицдорда чегаралаш хамда чи^индиларни парчаланишининг зарар кел- тирмайдиган усулларини танлаш даркор.

Download 1.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling