V. I. Vernadskiyning "Neosfera haqida bir necha so’z'’ (1944) mashhur asarida voqealarga quyidagi baho berilgan: "planetamizning tarixida inson uchun katta ahamiyatga EGA bo’lgan keskin payt keldi. Bu payt million, aniqro

Ekologiya: insoniyat taqdiriga kalit
Yer tarixining 4,5 mlrd. yil davomida amalda to’lgan tabiiy jarayoniga nisbatan, insonning ta’siri ilgari ahamiyatga ega bolmagan. Inson yer qoplamini faqat 40000 yilga yaqin faol o’zlashtirmoqda. Ammo aholi sonining o'sishi va texnika rivojanishi ta’sirida yildan-yilga sezllarli bo’lmoqda. Ilgari ko’tarilgan muammo- larining Otkirligi va miqyosi hozirgi asrning hodisa va jarayonlariga teng kelmoqda.
Inson faoliyatining hamma yOnalishida yirik hudud sakrash bo’lib o'tdi - ishlab chiqarish, harbiy ish, transport, aloqa, savdo-sotiqda va h.k. Xo’jalikfaoliyati hozirgi kunda ilgari qo’li yetmagan hududlarga iqlim va geografiya tomonidan: qutb zonalar, Dunyo okeani, kosmosga ta’sir qilmoqda.
V.I.Vernadskiyning “Neosfera haqida bir necha so’z'’ (1944) mashhur asarida voqealarga quyidagi baho berilgan: “planetamizning tarixida inson uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan keskin payt keldi. Bu payt million, aniqrog’i, milli­ard yillar tayyorlanib kelgan. Miillonlab inson avlodlariga chuqur singib ketgan. Jamiyatning rivojlanishi biosfera ri^ojl^nishi bilan bog 'liqligi haqidagi tushunchani V.I.Vernadskiy taklif etgan. U ishlab chiqqan biosfera haqidagi ta’limotida biosferani qonuniy jarayon tiklanish va planetaning biosferasida aqlning ustunligi qaror topishi haqida fikr yuritiladi. Jamiyat rivojlanishining qonuniyati biosferani saqlash, boyitish, takomillashtirishga, talon-torojga va barbod qilmaslikka qaratalishi kerak. Olim bir qancha ozaro bog’langan jarayonlarni alohida ajratadi. Bu jarayonlarga hozirgi bosqichda “insoniyatni bir butunday vujudga kelishi” deb baho berdi. Diqqatga loyiqdir, bu fikrlar insoniyat hozirgi vaqtda “global” deb atalgan muammolar kompleksi bilan real to’qnashmaguncha aytilgan edi. Insoniyat tarixida, butun Yer biosferasi tarixida keskin va burilish momenti kelgani haqida gapirishga majbur bo’ldi.
XX asrning ilmiy yutuqlari dunyoni idora qilishni barpo qildilar, lekin insoniyatning xOjalik faoliyati tabiiy resurslardan intensiv foydalanish, chiqindilar- ning ulkan miqyos - mana bu planetamizning imkoniyataari: uning resurs salohiyati atmosfera, daryo, dengiz, okeanlarning o'z-o'zini tozalash qobiliyati qarama-qarshlligini ko’rsatib turibdi.
Tabiiy landshaftlami antropogen o'zganshlari oxirgi 50 yil ichida juda aktiv olib borilar edi, shuning uchun Yerda odamning qo li yetmagan deyarli katta hududlar qolmadi. Yer sharida quruqlikning yarmiga yaqinini xilma-xil tabiiy-antropogen tuzim tashkil qiladi - dehqonchliik, o'tloqlar, o'rmon xOjaligi va boshqalar.
Ekologik xavf: ayrim ko'rsatkichlar va umumiy tanglik
Har kungi ishlar bilan band bo’lgan inson atrofidagi muhitda asta-sekin to’planayotgan siljishlarni odatda ko’rmaydi yoki ahamiyat bermaydi. Ammo ma’lumki, son sifatga aylanadi, to’planayotgan siljishlar falokatga olib keladi. Biroq, falokatlar muhitni tanglik holatining ayrim ko’rsatkichlari va insonning
19
unga munosabati oxirgi o'n yilliklarda odamlar borgan sari bu haqiqatni tushuna boshlaydllar: insoniyat muhitni puxta nazorat qilishi (monitoring), o'zaro munosabatlaming barcha qoidalariga rioya qilishi kerak.
Ekologik tangliklar va falokatlar ikki turga ajratiladi: 1) tabiiy jarayonlar oqibatida yuzaga kelgan; 2) maqsadga muvofiq ravishda tabiatdan foydalanmaslik va boshqa antropogen omillar oqibatida.
Muzliklarning bostirib kelishi, vulqonlarning otilishi, tog'larning paydo bo’lishi, zilzila va u bilan bog'liq sunami, dovullar, suv toshqinlari, yer va qor ko’chishlari va boshqalar - yerning tabiiy omillarining oqibati. Ular planetamizda muayyan qonunga muvofiq. Lekin XX asrda inson va iqtisodiy yo'qotishlar bir necha marotaba ko’paydi.
Tabiiy ofatlarning sababi biz yashayotgan kunlarda insoniyatini faoliyatining provokasion roli yaqqol ko’rinib turibdi. Tabiiy ofatlar sababini o’rganish, ulami oldini olish, prognoz qilish uslublariga qaramay, insonlarning tabiiy ofatlardan qurbon bo’lishi soni va material yo’qotishlar to'xtovsiz o’sib kelmoqda. Asosiy sabab shundaki, aholi soni o’sishi bilan birga geografik holati va tabiiy sharoitlari ofatlarga bir joyda to'planish borgan sari kuchayib kelmoqda.
Lekin, boshqa ekologik tanglik ham paydo bo'ldi. Yuz yilliklar davomida inson tabiatni nazoratsiz bo'ysundirgandir. Ammo tabiat insonning har bir notog'ri, o'ylamasdan qilgan qadamidan “o'ch” olgandek. Inson atrofimizdagi tabiatni shunday holatga olib bordiki, shuning o'zi miqyosi bo'yicha falokatdir Atmosfera ifloslangan, shuning natijasida suv, havo ifloslana boshladi, song esa sanoat chiqindilari bu ishni davom ettirdi. Hosildor yerlarning million gektari yo'q bo’lib ketdi, planeta kimyo va radioaktiv chiqindilari bilan zaharlandi, o'rmonlar yo'qolishi, sahrolar paydo bo’lishi misli ko’riimagan darajalarga yetdi. Biosfera buzilmoqda. 0'z faoliyati sababli odamzotning o'zini o'zi yo'q qilishi xavfi ko’paymoqda. Jamiyat va tabiat o’rtasidagi to’qnashish tabiiy tizimlarda salbiy o'zgarishlar paydo bo’lish xavfi Yer planetasida hozir va kelajakda yashovchilar uchun tabiiy sharoitlar va restirslarga putur yetib ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi, planeta aholisining tez o’sishi, urbanizatsiya, fan va texnikani tez rivojlanishi katalizatorlari bo’lib qoldi.
Oxirgi yillarda tabiatni saqlashning turli tadbirlar o'tkazilishi munosabati bilan ko'p rayonlarda ahvol yaxshi tomonga o'zgarsa ham, rivojlangan mamlakatlarda ekologik holat jiddiyligicha qolayapti. Kichik hududlarda yirik korxonalar va transport lokalizasiya bo'lgani katta shaharlarda birinchi navbatda atmosferani ifloslantirmoqda va odamlaming salomatligiga katta ta'sir etmoqda. "Smog” (fotokimyo tumani) atamasi mashhur. Ifloslantiruvchi moddalarning uzoq joylarga tarqashi sababli atmosferada kislotali yomg'irlar yog'adi, ulardan daryolar, ko’llar tuproq qatlami, o'simliklar va binolar ham zarar ko’radi.
Ammo oxirgi yigirma yil davomidagi ilmiy tadqiqotlar va ijttmoiy amaliyot shuni ko'rsatadiki, global ekologiya muammosi asta-sekin umumiy ekologiya tangligi qirrasida turgan ni^ojl^r^^^^tgan regionlarga ko’ohib o’tmoqda. Ko'pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda ij^ir^<^i^^ekologik muhitning jiddiyligi quyidagi sabablar bilan bogliq:

•