V. I. Vernadskiyning "Neosfera haqida bir necha so’z'’ (1944) mashhur asarida voqealarga quyidagi baho berilgan: "planetamizning tarixida inson uchun katta ahamiyatga EGA bo’lgan keskin payt keldi. Bu payt million, aniqro

Zonalarning tabiiy sharoitlari bilan (rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pi tropiklarda joylashgan. Bu regionlaming ekologik tizimi juda ham qaltis, tez sur'atlar va katta masshtablar bilan orqaga ketmoqda).

An’anaviy yo’l bilan rivojlanish biosferaga kuchli bosim bo’lmoqda (aholining tez o'sishi, an’anaviy qishloq xo'jaligi, chetdan kelgan qishloq xo'jalik ekinlarini o’stirish, mineral xom ashyoni qazib chiqarish va eksport qilish va h.k.

Turli regionlar bilan o'zaro aloqadorligi va bir-biriga bog’liq bo'lganligi (rivojlangan mamlakatlardan ekologik xavfli ishlab chiqarish sohalarini rii^<^jj^i^^^otgan mamlakatlarga “iflos ko’chirish”).

• 
  Mamlakatning malum darajada rivojanmagani, ilgari metropoiiya davlatlariga qaramligi (investitsiya jalb qilish maqsadida ekologik tavakkalga ko’z yumish.)
  

Sanoati rii^ojt^ngan mamlakatlar uchun ekologik muammolar industrial xarakterga ega bo'lsa, n\^<^jj^r^^^otgan davlatlar uchun ijjimoiy-ekologik omillar tabiiy resurslar (o'rmonlar, tuproq qatlami, boshqa tabiiy boyliklar) qaytadan foydalanishi bilan bog’liq. Oxirgi yillarda shu davlatlarning industrial rayonlariga (sanoat ishlab chiqarish rivojlanishi bilan) muhitni ifloslantirish kuchayib bormoqda.
Rivojanayotgan mamlakatlarning bir guruhi rasmiy ravishda ekologik tadbirlar ularning ri^ojj^ni^higa to'siq bo'lmasligini talab qildi, chunki tadbirlarga ajratilgan mablag’lar iqtisodiy rivojlanishning bosh yo’naltirishdan chalg’itilmoqda.
Rivojanayotgan davlatlar rivojjanganlarni mas’uliyatni tan olmasiiklarida, planeta muhitini ifloslantirshda, “ozon teshiklarini” ko'payishi, “parnik effekti”, iqlimi o'zgarishi va h.k.larda ayblamoqdalar. Ular iqtisodiy nvojangan mamlakatlar ekologik falokatni oldini olishning global harakatlarda bosh rolni zimmalariga olishi kerak deb hisoWaydHar.
Ifloslantirish manbalari
Keng ma’noda chiqindilar - insoniyat atrofidagi xo'jalik ishlari, energiya olish va hayot jarayonida chiqadigan narsalardir. Bu maishiy ahlatlar atmosfera va gidrosferaga tushadigan sanoat va qishioq xo'jalik chiqindilari, Dunyo okeanining hayotiga zararli neft oqimi, tuproq qattamiga singib ketadigan, so'ng suv va insonning oziq-ovqatiga o’tadigan og’ir metallar va zararli moddalar. Bu AES chiqindilari ham, ularni hali ham ko’mishni o'rgana olmadilar.
Eng ko’p ahlat - yirik shaharlarda bo'ladi (masalan, Nyu-Yorkdagi har bir yashovchi yil davomida o'zining oglrllkdan 9 marta ko'proq ahlat tashlaydi, Parijlik - 6 marta, Manilada yashovchilar - 2,5 marta. Sabablaridan biri shuki, yirik shaharlarga mahsulot yuz-ming kilometr narida olib kelinadi, shuning uchun mahsulotning ko'rkamligi va sifatliligi bo'lgan qadoqlashning solishtirma og'irligi yanada ko'payadi. Mahsulotning narxida bo'lishi o'n dollarning bir dollarini amerikaliklar, masalan, qadoqlashga to'laydilar. Chiqindilarni yo'qotish haqiqatdan global muammo bo'lib qoldi. G'arbiy Germaniyada chiqindilarni to'plash va qayta ishlab chiqish Yel davlatlari milliy mahsulotini 1,5 foiz ga yaqin beradi. Faqat qattiq maishiy chiqindilarning miqdori ko'payishi yiliga 3 foizni tashkil etadi.
Ko’p vaqtdan beri planetada atrofdagi muhitning iffoslanishidan iqtisodiy ziyonning yillik YalM miqdoridan antropogen ta’siri ostida kuchaymoqda. Shunda tabiatni saqlash tadbirlariga o'rta hisobda YalMning 2-3 foizidan ko’paymaydi. Shubhasiz, atrofdagi muhitning holatiga sanoat va qishloq xo'jaligi (ayniqsa indus­trial rvojlangan mamlakatlarda) kuchli va sezllarli darajada ta’sir etmoqda.
Ana shularning hammasi bilan barcha, masalan, atmosferani ko'proq ifloslantirayotgan sanoat sc^h^ak^iini aytish mumkin. Bu energetika (ayniqsa TES), rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, koksokimyo, sement ishlab chiqarish va bos^h^c^aOrrciH’. Birinchi navbatda suvni ifloslantiruvchi sohalarga selluloza- qog’oz va go'sht-sut ishlab chiqarish sanoati, neftni qazib chiqarish sanoati ham kiradi. Yer resurslarining hamma ishlab chiqarish sohalari, qurilish materiallari sanoati va boshqalar o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. Ba’zi sanoat sohafari tabiiy muhitga barcha yo'nalishlarda salbiy ta’sir etmoqda va suv, havo, tuproq qatlamini ifloslantirmoqda. Bularga asosan kimyo, qora metallurgiya, plastmassa va sintetik tola ishlab chiqarish, oziq-ovqat sanoati (ayniqsa kraxmal va shakar ishlab chiqarish) va boshqalar kiradi. Bu ro’yxatni davom ettirish mumkin. Sanoatning barcha sohalari va qishloq xo’jaligi turli darajada atrofimizdagi tabiatni ifloslantiruvchi bo’lib, aholining salomatligiga salbiy ta’sir qilmoqda.
Bir necha misollar keltiramiz. 1 tonna cho'yan eritishda atmosferaga ko’tariladigan qattiq zarrachalar (chang) 4,5 kg, sera gazi - 2,7 kg, marganes - 0,5 kgni tashkil etadi. Shular ichida mishyak, fosfor, surma, qo’rg'oshin, simob parlari, smolali moddalar bor. Aglomeratsion fabrika trubalaridan “tulki dumlari” - to’q sariq rangli (seraning kuyish mahsuli) osmon tomon cho’zilib turibdi. 1 tonna alyuminiy olish uchun (texnologik bog'liq) 38 kgdan 47 kggacha ftor sarf qilinadi, shundan 65 foizga yaqini atmosferaga ko’tariladi. Kimyo sanoati havo havzasini zararli moddalarga o’xshab stirol, fenol, atseton, uglerod oksidi, sera dioksidi, sera angidridi, serovodorod, xlor va ftor birikmalari bilan to'ldiradi. Bu moddalaming ko’pi kanserogen va narkotik ta'siriga ega.
Bunga qo’shib atmosferaga chiqayotgan avtotransport gazlanning (uglerod va azot oksidlari juda xavfli) ta'sirini aytish mumkin. Bu turdagi ifloslantirishdan yirik shaharlar va sanoat markazlarida yashovchilar azob chekmoqdaaar.
BMTning global ekologik monitoringi ma’lumotiga ko'p daryolaming 10 foiz (nazorat ostidagllar) oqava suvlaridan ifloslangan (asosiy aybdoriar- birinchi navbatda sanoat va qishloq xo’jaligi). Yevropa daryolarida nitrat o'rta hisobda mumkin bo’lgandan 45 marta balanddir. Suvlarning pestitsid va fosforit bilan ifloslantirish keng tarqaldi. Shunisi qiziqki, Tanzaniya, Kolumbiya, Malayziya daryolarida pestitsidlar darajasi Yevropanikidan balandroq. Dengiz qirg’oqlarida, daryolar quyilishi joylarida sanoat va maishiy oqavalar natijasida ekologik vaziyat yomonlashmoqda.
Bozor iqtisodiyoti ri^ojl^n Lekin tabiatni muhofaza qilishga ajratilgan mablag'lar o'sishiga va ba’zi zararli komponentlarning chiqishi 23-30 foiz kamaytirillshga qaramay, ulaming umumiy miqdori hali juda baland. Ifloslantirish muammosi bilan kurash hali ham yechimidan uzoq.
“Parnik effekti”
Ma'lumki, karbonat angidrid atmosferada issiqxonaning oynasiga oxshab quyoshning energiya nurlarini o’tkazadi, lekin Yerning issiqlik nurlarini saqlab qoladi va shu bilan “parnik effekti" deb nomlangan hodisa vujudga keladi. Atmosferada uglerod dioksidi o’sadi (o'rmonlarni kesish va yondirish, sanoat chiqindllari va transport gazi bilan ifloslantirish va h.k. natijasida). Olimlarning fikricha (bu holat haqida olimlar orasida tortishuvlar ketmoqda) xlorftoruglerodlarning (XFU) atmosferaga ko'tarilishi iqlimning isishiga olib keladi. Shunday qilib, insoniyat taraqqiyotining Yer iqlimiga ta’siri - real narsa.
Oxirgi yuz yillikning 80-yillarida to’rt eng issiq yillar to’g’ri keladi (1988 eng issiq yil bo’ldi), so'z уег sharida iqlimning global isishi haqida ketayapti. Olimlarning xulosalari tasdiqlandi, dunyodagi eng muhim rayonlarda ob-havo sharoitlari “parnik effekti” kuchayishi natijasida hayot sharoitlari qanday bo'lishi mumkinligini ko’rsatib turibdi.
Bashorat bo'yicha havo harorati (25 yil oldingi bilan taqqoslansa) 2020 yilga 2,5°, 2050 yilga - 3-4° C ga ko’tariladi. “Parnik effekti” planetaning iqlimini buzib, faqat unga hos bo’lgan muhim hodisalar: yog’inlar miqdori, shamol yo’nalishi, bulutlar qatlami, okean oqimlari va qutb muzliklarining hajmi o’zgaradi. Dunyo okeanining past-balandlik darajasi ko’tariladi, orollarda joylashgan davlatlarda va past qirg’oqli joylarda yashayotgan va aholi soni ko'p mamlakatlarda, masalan, Bangladesh, Niderlandiya, Meksika qo'ltig'idagi Amerika qirg’oqlarida va boshqalar. Olimlar balki, planetada harakat ko'tarilishi ijobiy natija berishini kutadilar. Ular o'ylashicha, qishloq xo'jaligi shimol tomon suriladi, yil davomida Shimoliy dengiz yo'lida navigatsiya ochiladi.
Iqlim isishining natijalari qanday bo’lisihini hech kim aniq bilmaydi, ammo shubhasiz, u ta’sir etadi. Ilmiy ma’lumotlarga baho berib, butun dunyo birgalikda shu masala bo’yicha harakatlar rejasini ishlab chiqishlari lozim.
“Ozon tuynugi”
Atmosferaning asosiy va muhim qismi bo’lgan ozon qatlami iqlimga ta'sir qiladi va Yerdagi hamma jonzotni Quyoshning ultrabinafsha nurlaridan himoya qiladi. Ozonning asosiy massasi 10 km.dan 50 km gacha balandlikda joylashgan, uning maksimal zichligi 16-20 km balandlikda kuzatiladi. Ozonning tuzilishida va buzilishida azot okisidi, og’ir metallar, xlor, ftor, brom faol rol o'ynaydilar.
1978 yilda Antarktida ustida birnchi marta Yer ozon qobig'ida yirik “tuynugi” topilgan edi. 0’tgan yillar davomida sputniklardan o'rganish natijasida Arktika, AQSH, Yevropa, Rossiya ustida shunday “tuynuklar” aniqladi. Ozon qatlami buzilishida atmosferaga inson yaratgan chiqindilar va tabiatda bo'lmagan aerozol gaz-xladagentlar, xlor, ftor, uglerod (XFU) va boshqa ozonni buzuvchi moddalar (OBM) ayblandHar.
Ozon qatlamining yupqalanishi dunyo jamoasini jiddiy havotirga solmoqda. Ultrabinafsha radiatsiyaning (nurlanishning) o'sish natijasida va odamlar teri saratoni (rak) bilan kasal bolishi, mutatsiya paydo bo’lishi (ultrabinafsha DNK molekulalarini buzadi, bu esa genetik o'zgarishlarga olib keladi), radiatsiya bir qator o’simliklaming o’sishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi, fitoplankton baliqlar va dengiz organizmlarining asosiy yemi kamayib borishini shu bilan bog'laydilar.
Musht tagida provardida insoniyat, Dunyo okeani, iqlim, hayvonot va o’simlik dunyosi, ekotizim... taraqqiyotning kelajagi yorqin emas. Vaziyat kuchayishi sababli 1985 yilda Vena konvensiyasi imzolandi. 1989 yil 1 yanvardan boshlab Monreal protyokoli kuchga kirdi: u ODBni ishlab chiqarish va foydalanishni chegaralanishi haqida edi. Ammo bu choralar keskin natija bermayapti. 1995 yilda Sharqiy Sibirda ozon tarkibining yupqalanishi aniqlandi - 400 foizdan ortiq, 1996 yil oktabr-noyabrida Antarktida ustida eng katta va chuqur bo’lgan “chuqurcha” aniqlandi. Endi ko'pchilik ekspertlar ozon qobig'ining asosiy g ’azablantiruvchi deb tovushdan reaktiv aviatsiya va kosmik raketalarni uchirish soni ko’payishi bilan bog'lamoqdaiar. Fan oldida shu jarayonlarni o'rganish va samarali choralar ko'rishga tavsiya berish masatelan turibdi.
Avtomobil - xavfli manba
Avtotransport rivojlanishi, shaharlaming havosini gazlar bilan ifloslantirish ko’p kasalliklarning bosh sabablaridan biridir. Yarim milliard avtomoblllarning gaz chiqarishi Yer atmosferasini eng zararli ifloslantirishning 60 foizini tashkil etadi. “Fotokimyo tumani”ning (smog) asosiy sabablari avtomobillar ishlab chiqarayotgan gaziardan iborat. Bu hodisani dunyoning ko’p yirik shaharlarida - Mexiko, Los-Anjeles, Nyu-York, Chikago, Boston, London, Tokio, Milan va boshqalarda ko’rish mumkin. Aholiga nisbatidan koYsatkich bo’lgan avtomobillar soni mamlakat boyligidan ekologik odatning haqiqiy o’lchoviga aylandi.
Avtomobil transporti zarar ta'sirini pasaytirish bo’yicha tadbirlardan quyidagilarni ajratish mumkin:

• 
  Zahariilik nuqtai nazaridan avtomobil konstruksiyasini takomillashtirish;
  
• 
  Avtomoblllami yoqilg’ining boshqa turlariga o’tkazish;
  
• 
  Ekologik nuqtai nazardan “toza” yangi avtomoblllar, elektromoblllar, “ quyoshyuruvchilar”ni va h.k.ni yaratish (Fransiyada 1997-yilda elektromoblllar soni yangi mashinalar parkning 2 foizini tashkil etadi);
  
• 
  Umumiy elektr transportini kengaytirish va takomillashtirish.
  

Atom energetikasining ta'siri
Chernobil AES (aprel 1986) falokatidan keyin shu yerda vaziyat hozirgi kungacha jiddiyligicha qolayapti. Yadro energiyasidan tinchlik maqsadida foydalanish bo’yicha qarama-qarshi fikrlar yuritiimoqda: biri - takomillashtirish va rivojlantirishni davom ettirishni, boshqalari - barcha bor AESIarni to’xtatishni talab etmoqdalar. Ba’zi mamlakatlar atom energetikasini n^ojl^ntiri^h bo’yicha o’z dasturlarini to’xtatdilar. Yaponiya esa, aksincha, 2010 yilgacha AES da 20 blokdan ortiq qurish maqsadaari borligini e’lon qildi.
YUNEP (Atrof-muhit bo’yicha BMT dasturi) atom energetikasi bo’yicha Xalqaro agentligi (MAGATE) va Jahon sog'likni saqlash tashkiloti (VOZ) bilan barcha turli murakkab sanoat qurishlarini boshqarish va tavakkal bahosiga taalluqli loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqdalar.
Atom energiyasidan foydalanish muammosi ustida olimlar bosh qotirmoqdalar va MAGATE aytishicha, ekologiya, xavfsizlik va iqtisod nuqtai nazaridan shunday energiya topiladiki, kelajakda butun dunyo kerakli darajada energiya bilan ta’minlanadi.
O’rmonlarning yo'qolishi
Rivojlangan mamlakatlar 2-3 On yilliklar oldin o’rmonlarning yo’qolish havfini tushunib yetdllar. Shuning uchun Orta kenglikdagi Ormonlar maydoni hozirgi paytda kamaymay turibdi, aksincha, kOp hollarda oYmonlarni qayta tikiash ishlari natijasida Osib boryapti. O’rmonlarning yo’qolishi va sifati pasayishining sababi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ohirgi On yilliklarda kislotali yomg’irtar yog’ishi 30 mln. ga yaqin hudud zararlanganiigidadir.
Rivojlanayotgan mamlakatlaming kO’pchiligida Ormonlar yOqolishi davom etmoqda. O’rmonlarning yoqolishi, dalalar va Otloqlar uchun kesib tashlash, qimmat naslli darahtlami eksport qilish natijasida Osib bormoqda. Yog’och muhim ahamiyatga ega - rivojjanayotgan mamlakatlar aholisining 70 foizi yog’och yoqilg’isidan ovqat tayyorlash va xonadonlarni isitish uchun foydalanadllar. Nepal, Gaiti, Ugandada energetik ehtiyojning 9/10 qismi yogOch yoqilg’i hisobidan qondiriladi. 0’rmon yOqolishi sababli Orniga tanqis sezayotgan rivojjanayotgan mamlakatlarning aholisi hayotiga, ayniqsa qishloqdagilarga, og’ir ta’sir qilmoqda.

O’rmonlarni saqlab qolish, me'yorida ishlatish, sun'iy qayta tikiash muammosi, Afrika oldida hozir keskin turibdi. Ko’p mamlakatlar va dunyo regionlarida, shu qatorda Rossiyada ham, o’rmon yo’qolishi haqidagi ma’lumotlar ekologlarni havotirga solmoqda.
Dunyo miqyosida ohirgi 100 yil davomida o'rmonlar maydoni ikki barobar kamaydi. Insoniyatning o’rmon resurslariga munosabati o'zgarishi lozim. 0'rmonga faqat xo'jalik nuqtai nazaridan qaramaslik kerak. O'simliklar - planetamizning yagona "kislorod fabrikasi” ekanligini unutmaslik lozim.
Cho’llanish
“Cho’llanish” atamasi yerlarning yomonlashuv jarayoni ohirida hosildor yerlarning ekologik sahrolanishiga olib kelishini bildiradi:
Iqlim bo'yicha ma’lumotlar asosida sahrolar va dashtlar hozirgi vaqtda 4,7 mln. ga quruqlikning uchdan bir qismini tashkil etadi va bu hududlarda dunyo aholisining 15 foizi yasnaydi. Insonlarning xo'jalik faoliyati natijasida XX asrning ikkinchi yarimda 9 mln. km² dan ortiq yerlar sahroga aylandi. 30 mln. km² (quruqchilikning 1/5 qismi) sahrolanish xavfi ostida turibdi.
Bu xavf-xatarni yuzdan ortiq davlatlar, birinchi navbatda nx^v^jl^i^^yotgan davlatlar sezib turibdilar. Ohirgi yillarda bu davlatlarda har yili 6-7 mln. km2 ga yaqin yerlari cho’llanishga mubtalo bOlmoqda. Ammo shu yerlarda aholining ko’payishi kuzatilmoqda, ya'ni oziq-ovqatga ehtiyoj o'smoqda. Masa’an, Hindistonda aholisi eng zich rayonlar bor (o'rtacha hisobda aholi zichligi 1 km2 ga 100 kishi to'g'ri keladi. Masalan, Txar sahrosining asosiy qismi Rajaston shtatida joylashgan). Hindiston hududining 4/5 qismi hozirgi vaqtda qurg'oqchilikda vaqti-vaqti bilan uchraydi. Afrika qita'sining arid rayonlarida cho’Hanishning barcha turlari va shaklini lokal va regional muammolarni tug'diradi. Afrikaning sahro zonasidagi Sahroi Kabirdan janub tomonidagi harob qiluvchi qurg'oqchiiiklai yerning yomonlashishi muammolariga jamoatchllikning e'tiborni tortdi va BMT cho'liashish muammolariga duch keldi.
Cho’llanish jarayoni antropogen va tabiiy omillaming birgalikdagi harakatlarini tug'diradi. Shu jarayonni tug'dirgan asosiy antropogen sabablardan quyidagllarni ko'rsatish mumkin: juda siyrak o'simlik’ami yo'qolishi, mollarni (hayvonlarni) yaylovlarda haddan tashqari boqish (bu rayonlarda xo'jalikning asosiy turi - chorvachliik); yaylov massiv’ar yerini haydash; daraxtlar va butalarni yondirish va kesib tashlash; tuproq qatlamini buzilishi (yo’llar o'tkazish, sanoat-qurilish va boshqa xo'jalik faoliyati natijasida ustki qatlami qurishi, qurg'oqchilik va h.k.