Va ahamiyati

MA'LUMOTLAR OMBORI VA UNI
BOSHQARISH TIZIMLARI 
Reja 
1.Ma’lumotlar obori. 
2.Ob’ekt va kattalik. 
3.Ma’lumotlar oborini boshqarish tizimlari. 
4.Ma’lumotlar turlari va tuzilishi. 
Bilimlar omborini boshqarish tizimlari
Axborotni kompyuterda qayta ishlash kun sayin rivojlanmoqda va и 
jamiyatning barcha jabhalariga kirib bormoqda. Shu boh kompyuterda 
ma'lumotlarning saqlanishi va и bilan bog'liq bilimlarga ega bo 'lish muhim 
hisoblanadi. 
Ma 'lumotlar kompyuterdagi ma 'lumotlar omborida saqlanadl ular 
maxsus dasturlar — ma lumotlar omborini boshqarish tiiimlai yordamida 
boshqariladi. Ma lumotlarning turlari va tuzilishi, dbffayl lari, jadvalda ma 
lumotlarni kodlash, bosh kalitni ajratish, jadvaln. normallashtirish haqidagi 
bilimlar ushbu bobning maimunini tashkil etadi. 
Ma'lumotlar ombori 
Ma'lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko'ri nishda bo'lishi 
mumkin. Eng ko'p tarqalgan va amaliyotda qo'llanila digan ma'lumotlar 
matnli fayllar hisoblanadi. Chunk! matnli fayllai orqali turli axborotlarni 
ifodalash va kompyuter xotirasida saqlasl mumkin. 
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining ko'rinishla ridan bin 
ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Oddiy fayllardan farql ravishda 
ma'lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgaf axborotlarni izlash va 
saralashni amalga oshirish imkoniyati bor. 
Ma’ lumotlar ombori deb, kompyuterning uzoq muddatli xotirasida 
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullarig^ imkon 
beradigan ma'lumotlar yig'indisiga aytiladi. Ma'lumotlar omborida turli 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

ma'lumotlar 
saqlanishi 
mumkin. 
iMasalan, 
poyezd, 
samolyot, 
avtobuslarning 
harakatlanish 
jadvali, 
do'kon 
yoki 
ombordagi 
mahsulotlarning mavjudligi haqidagi ma'lumotlar, talaba, o'qituvchi va 
xodimlar, shuningdek, kitoblar haqidagi la'lumot va boshqa ma'lumotlar 
omboriga misol bo'la oladi. 
Ma'lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy 
ompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, shifokorning qabul-
onasidagi bemorlar kartotekasini ma'lumotlar ombori deb hisoblash 
mumkin (kartotekalar qog'ozdan yoki kartonlardan foydalanib ajarilgan 
bo'lishi mumkin). 
Masalan, shifokor kompyuterda matn fayllarni yaratishni o'rganib, 
bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib «kompyuterli» 
a'lumotlar omborini hosil qilishi mumkin. Albatta, bunday a'lumotlar 
omboridan foydalanilganda bemorlarni hisobga olish va .erakli hujjatlarni 
tayyorlash (bemorga ma'lumotnoma berish, retsept ozish va h.k.) ancha tez 
bajariladi. 
Ma'lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi lohida 
yig'indisi deb tushunish mumkin. Biror kutubxonadagi barcha kitoblar 
yoki butun dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadqiqotlar 
haqidagi barcha maqolalar ro'yxatining jamlanishi ma'lumotlar omboriga 
misol bo'lishi mumkin.
Yer yuzida keng foydalanilayotgan mavjud 3000 ma'lumotlar 
omborlaridan ko'p qismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular 
omborlarda qanday ma'lumotlarni saqlash, axborotni qanday yig'ish, 
landay yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini hal etishgan. 
ma'lumotlar omborlari ham ular joylashgan davlatlar kabi turli-tumandir. 
Ba'zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi jjAusinet» 
tizimi 17 omborga, Amerikaning «DAYALOG» tizimi P50 dan ortiq 
omborga 
ega. 
Ko'pchilik 
tizimlar 
o'rtacha 
o'lchamlarga 
ega. 
Shvetsariyaning «Data—Star» tizimi 46, G'arbiy Germaniyaning «INKA» 
tizimi 42, Fransiyaning «Kestel» tizimi 45, Buyuk Britani-yaning 
«Pergamon Infolayn» tizimi 35 omborga ega. 
Ma'lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi 
mumkin. 
Ma'lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakti jadval 
ko'rinishidir. Ma'lumotlar omborining bunday ko'rinishi relyatsion 
omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar aniq sondagi 
ustunlarga ega bo'lib, ularning hammasi nomlarga ega bo'ladi. Masalan, 
guruhdagi o'quvchilar haqidagi ba'zi ma'lumotlarni quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

2-jadval 
Familiyasi
Ismi
Bo'yi (sm) Og'irligi (kg)
Ko'zining 
rangi
Saidova
Shahlo
168
74
Jigar rang
Qodirov
Dilshod
185
79
Ko'k
Hamidova
Mashraboy
170
70
Qora
Iskandarov
Rustam
186
80
Yashil
Kompyuterdan aksariyat hollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she'rva 
h.k.) niyaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan 
sari u matnli fayllar o'rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni 
bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli 
xil sonli, belgili ma'lumotlarni kiritish orqali jadvalli, kartotekali, 
videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varaqalari, te-lefon nomerlari va 
boshqa ma'lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanishi mumkin. 
Bunday 
omborlarda 
axborotni 
tasvirlash 
va 
joy-lashtirishni 
foydalanuvchining o'zi belgilaydi. 
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol 
tariqasida ko'rib chiqaylik. Masalan, O'zbekistonda tug'ilgan va 
fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kimyo va h.k.) sohasida 
faoliyat ko'rsatayotgan yirik mutaxassislarning «Fanlar ekspertlari ombori» 
deb nomlanadigan kartotekasini (matnii fayllarda) yaratish mumkin. 
Bunday kartotekalardan foydalanish ancha qulay. 
Har bir olim (ombor atamasida — ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus 
anketani to'ldiradi. Har bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. 
Masalan, NA— ekspertning familiyasi, ismi va sharifi. DA—uy manzili, 
ED— ma'lumoti, FT— chet elga xizmat safariga borganligi va boshqa 
kodlashlar ma'lum ma'lumotlarni bildirsm. 
Operator har bir anketani matnli faylga kiritadi. 
Masalan: 
NA — Sahobov Anvar To'ychiyevich. 
DA - 700019, Toshkent sh., G'.G'ulom ko'chasi, 34, 26- uy. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

ED - oliy. 
FT — 1998- yilda Angliyaga borgan. 
Ba'zi bandlar matnli faylning bir necha satrida yoziladi va butun 
anketadagi satrlar soni o'zgaruvchan bo'ladi. Egallagan lavozimi. unvonlari, 
faoliyat ko'rsatgan institutlari «ochiq» matnga kiritiladi va ularning 
nomlarini yozish ixtiyoriy ko'rinishda bo'ladi. Masalan: «laboratoriya mud» 
yoki «lab mud».Tushunariiki, bunga o'xshash ma'lumotlar omborlari ish 
jarayo-nida juda asqotadi: ularni o'qish, nusxalash, o'zgartirish, qog'ozga 
chiqarish, biror bo'lagini ajratib olish, hattoki oddiy axborotni izlash (NA, 
ED kabi) osongina bajarilishi mumkin. Ammo bunday omborlarning 
afzalliklari shu bilan tugaydi. So'ngra uning kamchilik-lari ketma-ket sanab 
o'tiladi. Bir tomondan, yuqorida qayd qilingan ko'rinishda axborotni kiritish 
juda murakkab va qiyin ish. Bir xil bandlarni ko'p marotaba kiritishga 
to'g'ri keladi. Boshqa tomondan esa, fayllarga kirish oson bo'lganligi 
sababli fayllarni saqlash paytida undagi ma'lumotlarning buzilishi (qisman 
uchib ketishi, o'zgari-shi)ga olib kelishi mumkin. 
Eng asosiysi shundaki, ma'lumotlar omborini yaratishdan maq-sad hosil 
qilingan ma'lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli 
alomatlariga ko'ra axborotlarni tartiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga 
ko'ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma'lumotlarni bunday 
tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi. 
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko'rinishi-dagi 
ma'lumotlar qulay hisoblanadi. Kompyuterning dasturiy ta'minotiga 
kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni «taniydi». Kompyuter xotirasida 
jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan, kengaytmasi dbf (Data Base 
File) bo'lgan fayllardir. Biz yuqorida ko'rib o'tgan olimlar haqidagi 
ma'lumotlarni saqlovchi fayl ham dbf kengaytmali faylga misol bo'ladi.