Va ularni olish usullari

Reja: m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar

---

---

4-ma’ruza. Bilimlar. Bilimlarning tiplari, xususiyatlari, tushunish darajalari

va ularni olish usullari
Reja:
1. M a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar.
2. Bilimlarning tiplari va bilimlarni sinflash.
3. Bilimlarning xususiytlari.
4. Bilimlarni tushunish darajalari.
5. Bilimlarni olish usullari va aspektlari.
6. M a’lumotlar bazasidan bilimlarni ajratib olish usullari
Tayanch iboralar: M a’lumotlar (Data), bilim 
(knowledge), bilimlarni
namoyish qilish (knowledge representation), protsedurali axborot (procedural
information), mashina s o ’zi (computer word), bit (bit),bayt (byte), abstraktli
m a ’lomotlar tipi (abstract data 
types), m a ’lumotlar bazasi (data 
base),
m a ’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT)-(data 
base 
management
systems), база знаний (knowledge 
base), Bilimlar muhandisi (knowledge
engineering), interfeysli bilimlar (interface knowledge), muammoli bilimlar (the
problem o f knowledge), protsedurali bilimlar (procedural knowledge), strukturali
bilimlar (structural 
knowledge), metabilimlar 
(metaknowledge), sintaktika
(syntactics), semantika (semantics), pragmatika (pragmatics), extensial bilimlar
(extensional 
knowledge), intensional bilimlar (intensional 
knowledge),
deklarativli bilimlar (declarative 
knowledge), bilimlarni namoyish etishning
mantiqiy modeli (logical methods o f knowledge representation), bilimlarni
namoyish etishning evristik modeli (heuristic 
methods 
o f 
knowledge
representation), mulohazalarni hisoblash (propositional 
calculus), 1-tartibli
predikatlar mantiqi (predicate logic o f the 1st order, ichki izohlanuvchanlik
(internal interpretability), strukturalashtirilganlik (structured), bog’langanlik
(coherence), semantil metrika (semantic metric), faollik (activity), bilimlarni
tushunish darajalari 
(level 
sofunder standing knowledge), 
bilimlarni
metatushunish (metaunder standing o f knowledge)
73

---

---

M a ’lumotlar -b u alohida faktlar bo’lib, predmet soha(PrS)dagi obyektlar,
jarayonlar va hodisalarni hamda ularning xossalarini tavsiflaydi.
Bilimlar - bu PrSdagi obyektiv qonuniyatlar (prinsiplar, aloqalar, qonunlar)
bo’lib, ular amaliy faoliyat va professional tajribalar natijasida olinadi va
mutaxassislarga ushbu sohada masalalarni qo’yish va yechishga imkoniyat
yaratadi.
Bilimlar - bu yaxshi strukturalashgan ma’lumotlar, yoki ma’lumotlar
haqidagi ma’lumotlar, yoki metama’lumotlar.
Katta sovet ensiklopediyasida bilimga quyidagicha ta’rif bergan: «Bilim - 
haqiqylikni anglash natijalarining amaliyotda tekshirilganligi va unung inson
miyasida to ’g ’ri aks ettirilganligidir. Bilimlar hayotiy, ilmiylikka asoslanmagan,
badiiy, ilmiy (nazariy va empirik)» bo ’lishi mumkin[1].
SI sohasidagi tadqiqotlarning asosi bilimlar bilan bog’liq yondashuvdan
iborat. SIning bazaviy paradigmalari
asosan bilimlar hisoblanadi. Bilim
tushunchasi boshqa ko’plab fundamental ilmiy tushunchalar (algoritm, intellekt,
faoliyat va h.k) kabi intuitiv shaklda aniqlanadiganlar tipiga kiradi.
Ba’zi PrS haqidagi bilimlar ushbu PrSdagi obyektlar haqidagi ma’lumotlar
majmuasidan, ushbu sohadagi obyektlarning muhim xossalaridan va ularni
bog’lovchi munosabatlardan, jarayonlar hamda unda vujudga keladigan
vaziyatlardan hamda ushbu vaziyatlar bilan bog’liq muammolarni tahlil qilishdan
iborat [1].
Bilim tushunchasi ma’lumot yoki axborot tushunchasidan qanday farq
qiladi?
Bilim - bu tashqi olamdan tirik mavjudod (subyekt) yordamida idrok etilgan
axborotlar. Bilimning m a ’lumotdan farqli tomoni uning subyektivligidadir [2].
Bilim subyektning hayotiy tajribalariga, uning tashqi olam bilan o’zaro aloqalar
tarixiga, ya’ni uning o’rganish va o’zini-o’zi o’rganish jarayonlariga asoslanadi.
SI
bo’yicha
yaratilgan
adabiyotlarga
asoslangan
holda
bilimning
ma’lumotlardan farqli tomonlarini quyidagicha ko’rsatish mumkin [2-4]:
• bilimlar ko’proq strukturalashgan bo’ladi;
• bilimlarda ma’lumotlarga o’xshab bilimlarning alohida elementlari emas,
balki ular orasidagi o’zaro bog’liqlik muhim ahamiyatga ega;
• bilimlar ma’lumotlarga nisbatan o’zini-o’zi izohlovchi bo’ladi, ya’ni
bilimlarda ulardan qanday foydalanish haqidagi axborotlar mavjud bo’ladi;
•
bilimlar m a’lumotlarga nisbatan faolroq bo’ladi, ya’ni bilimlar ulardan
foydalanayotgan tizim harakatiga ta ’sir etishi mumkin.
Shuni ta ’kidlash joizki, bilimlar bilan m a’lumotlar orasida qat’iy
chegara yo’q, chunki oxirgi 20 yillar mobaynida m a’lumotlar bazalarini
boshqaruvchi tizilarni yaratuvchilar m a’lumotlarni va bilimlarni bir-biriga
o’xshash qilib qo’ydilar. Misol sifatida m a’lumotlar bazalarini loyihalashda
semantik to ’rlarni qo’llash, obyektga yo’naltirilgan m a’lumotlar bazalarining
paydo bo’lishi, saqlanuvchi protseduralar va h.k.larni keltirish mumkin.
Shunday qilib, bilimlarning m a’lumotlardan yuqorida
keltirilgan farqli
74