Va ularni olish usullari

3) 
Gnoseologik bosqich. Bu bosqichda predmet sohaga xos qonuniyatlarni,
ishonchlilik shartlari va tasdiqlarning rostligini aniqlash, munosabatlarni kiritish
hisobiga tizimlashtirish amalga oshiriladi. Bu bosqich bilimlar injeneri va ekspert
o'zaro munosabatini aniqlovchi hisoblanadi. O'yin yoki muloqotni tahlil qilish
jarayonida ekspert bilimlari o'zlashtiriladi va odatda uning o'zi uchun yangi
bilimlar hosil bo'ladi. Uning xotirasida tashqi olamning qayta namoyishi bilimlar
maydoni shaklida moddiy timsolga ega bo'ladi.
Bilimlarni olish jarayonida chuqur strukturalar va yanada abstrakt
tushunchalarga birin - ketin o'tgan holda ekpertdan avval yuzaki bilimlar
(masalan, qayta namoyish etiluvchi belgilar)ni olish maqsadga muvofiq. Bilimlar
maydonini shakllantirishda empirik bilimlarning xususiyatlari: modellilik, qarama-
qarshilik va boshqalar hisobga olinadi.
Bilimlar injeneri har doim qismdan umumiylikni ko'ra olishi lozim, ya’ni «1
fakt - umumlashtirilgan fakt - empirik qonun - nazariy qonun» zanjirni qurishi
lozim. Zanjirning markaziy a’zosi - empirikani shaklllashtirish. Bunda odatda
shaklllashtirish bosqichida «ojiz» tushunarsiz bog'lanishlarni olish emas, balki
predmet soha tushunchalari o'rtasidagi aloqalarning ichki strukturasini tushunish
asosiy bo'lib qoladi. Bilimlar injeneri san’ati muammoli sohaning aniq va
tushunarli modelini qurishga intilishdan iborat.
Shuni ham hisobga olish kerakki, muammoli sohadagi ekspertlar har doim
ham mantiqiy mulohazalarga suyanishmaydi. Ularning muammoli soha va u uchun
xarakterli bo'lgan masalalarni yechish usullari haqidagi tasavvurlaridan assotsiativ
mulohazalar va haqiqatga o'xshashlik mulohazalari keng qo'llaniladi.
88

---

---

Bilimlarni olish aspektlari.

Lingvistik
aspekt.
Intellektual
axborot
texnologiyalarini yaratishda asosiy masalalardan biri - ekspert bilimlarini
kompyuter xotirasida adekvat ifodalashdan iborat. Bu informatikada yangi
yo'nalish bo'lib, u inson bilimi va uni EHM xotirasida tasvirlashdan iborat, ya’ni
bilimlar muhandisligi yo'nalishini yaratishga olib keladi. Bilimlar muhandisi
bilimlarni yig'ish, ularni tahlil etish va ITlar uchun ularni formallashtirish
masalalari bilan shug'ullanadi. Bunda bilimlar olishning lingvistik jihatlari
e’tiborga olinadi [1-4, 13-16].
Gnoseologik aspekt. Gnoseologiya - falsafada bilish nazariyasi va inson
ongida mavjudlik nazariyasi bilan bog'liq bo'lim. Bilimlar muhandisligi fan
sifatida ikkilangan gnoseologiya sifatida ifodalash mumkin [1-4, 13-16].
4.5-rasm. Gnoseologik aspekt modeli, bu rasmda D - mavjudlik,
M 1 - mavjudlikning ekspert modeli, M2 - mavjudlikning bilimlar muhandisi modeli.
Mavjudlik (D) avval ekspert (M
1
) ongida shakllanadi, keyin ekspertning
faoliyati va tajribasi bilimlar muhandisi (M
2
) yordamida ETning BBni tashkil
etuvchi bilim (Rz)ga izohlanadi. Mavjudlikni bilish jarayoni inson ongida borliqni
anglashga yo'naltirilgan.
Bilimni olish jarayonida bilimlar muhandisini ETni qurish uchun kerak
bo'ladigan ekspertning ayni sohaga oid individual bilimlari bilan bog'liq
komponentalari qiziqtiradi. Bu sohaga tegishli bilimlar asosan empirik kuzatishlar
jarayonida to'plangan bilimlardan iborat bo'lganligi uchun u empirik bilimlar deb
ataladi. Empirik bilimlarni umumlashtirish masalasi murakkab masala hisoblanadi.
Bilish muammosi doimo yangi tushunchalar va nazariyalar yaratish bilan bog'liq.
Ko'pincha bilimlar muhandisi bilan suhbat davomida “yo'l-yo'lakay” ekspert
yangi bilimlarni yaratayotgandek tuyuladi. Bilimlar muhandisi quyidagi
metodologik zanjir yordamida ekspert bilimlarni talqin etadi(4.6-rasm).
4.6-rasm. Metodologik zanjir.
Bilim strukturasi ikki qismdan iborat:
1) Empirik (kuzatish, hodisa);
2) Nazariy (qonuniyatlar, abstraktsiya, umumlashma).