Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

7. Siyosiy risk. 1979 yilda AQSH hukumati Eronning AQSH dollaridagi
aktivlarini, 1985 yilda Liviyaning AQSH dollaridagi aktivlarini muzlatdi.


5. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA VALYUTA OPERATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI
O’zbekiston Respublikasida ham rivojlanayotgan boshqa davlatlar kabi ma'lum bir valyutaviy cheklashlar mavjud. Ularning eng asosiysi bo’lib, milliy valyutani erkin konvertirlanadigan valyutalarga to`laqonli konvertirlash-ning yukligidir. Bu quyidagilarda namoyon bo’ladi: raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarmokchi bo’lgan korxona o’zining tarkibini yaxshilashga, yangi texnologiyalar kiritishga, malakali mutaxassislarga ehtiyoj sezadi. Bunga amalda erishish uchun, rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o’rganish, ulardan yangi texnologik asbob-uskunalarni sotib olish, o’z mutaxassislarini chet ellarda ukitish yoki chetdan jalb qilishi kerak. Buning uchun, chet el valyutasidagi mablag’lar zarur bo’ladi.
Hozirgi kunda, respublikada bozor munosabatlari rivojlanayotgan davrda, chet el investitsiyasini jalb qilishga ehtiyoj yuzaga chiqmoqda. Milliy valyutani erkin konvertirlanishiga erishish qiyin masala hisoblanadi va u iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish, tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish hamda pul-kredit va valyuta siyosatini takomillashtirishni talab qiladi. Chunki, dunyoning hamma mamlakatlari ham erkin konvertirlana-digan valyutaga ega emas. Milliy valyutaning qadrini oshirish uchun, har bir davlat o’z hududida valyutani tartibga solish usullari bilan (chet el valyutasini milliy naqd va naqd pulsiz aylanmasiga ta'sirini kamaytirgan holda) milliy valyutani boshqa valyutalarga erkin ayirbosh-lanishini ta'minlaydigan barcha shart-sharoitlarni yuzaga keltirishi shart. Bir qator davlatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, erkin konvertatsiyaga faqatgina iqtisodiyotning ma'lum bir rivojlanish bosqichida erishiladi.
Xatto Yaponiya, Janubiy Koreya va Janubiy-Sharqiy Osiyoning boshqa rivojlanayotgan davlatlari kabi mamlakatlar uzoq vaqt mobaynida turli shakldagi valyutaviy cheklashlarni qo’llashga majbur bo’lganlar.
O’zbekiston Respublikasida valyutani tartibga solish tizimining shakllanishi mustaqillikka erishilgandan so’ng, 1991 yilda «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida» va «O’zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari to’g’risida»gi qonunlar qabul qilinishi bilan keyin yuzaga keldi. 1992 yildan hozirgi kungacha Markaziy bankning faoliyati asosiy yo’nalishlar sifatida milliy valyutani muomalaga kiritish uchun shart-sharoitlar yaratish va milliy valyutaning qadrini oshirish tanlandi. 1993 yilda «Valyutani tartibga solish to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilinishi bilan Markaziy bank tomonidan valyutani tartibga solish bo’yicha qaytadan amaliy me'yoriy-huquqiy bazani yaratildi. Bu qonun Markaziy bank milliy valyuta qadrini oshirish uchun valyuta zahiralarini tashkil etishi va sumning ichki konvertatsiyasini ta'minlash uchun ichki valyuta bozorini rivojlantirishini belgilab berdi.
Valyuta zahiralarini shakllantirish nixoyasiga etmagan sharoitda, valyuta bozorini rivojlantirish maqsadida Markaziy bank, Moliya vazirligi bilan birgalikda 1994 yili respublika korxonalarining eksportdan tushgan tushumlarining 15 foizini majburiy sotishni tasdiqladi. Bu vaqtda mazkur majburiy sotuvdan tashqari eksportdan tushgan tushumdan olinadigan 15 foizli soliq ham mavjud edi.
Bundan keyingi qadam bo’lib, soliqning bekor qilinishi va uning o’rniga korxonaning eksportidan tushgan tushumdan olinadigan majburiy sotuvning 30 foiz qilib belgilanishi bo’ldi. Ushbu chora-tadbirlar korxonalarni eksportga kizikishlarini yanada oshirdi. Chunki, endi ular foydasining bir qismi majburiy tarzda olinmasdan, balki chet el valyutasidagi tushumining bir qismi milliy valyutaga ayirboshlanib, korxonaning o’ziga qaytarilardi. Bu tushgan tushum Markaziy bankning valyuta zahirasini oshirishga qaratilgan edi.
1994 yil 1 iyuldan respublika milliy valyutasi - sumning kiritilishi bilan uning qadrini kuchaytirish uchun zaruriy chora-tadbirlar o’tkazishga ehtiyoj sezildi. Bunga ichki bozorni tuyintirish, korxona faoliyatini eksport potentsialini kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni qo’llash kul keldi. Shuning uchun, 1994 yil 7 oktyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorini rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi qarori milliy valyuta barqarorligini ta'minlashdagi muhim bosqich bo’ldi. Chunki, ushbu qarorda birinchi bo’lib, respublika hududida qonuniy yagona to’lov vositasi - so’m rasman e'lon qilindi.
Shu bilan birga, naqd pulsiz chet el valyutasida import qiluvchi korxonalar talabini ta'minlash uchun, chet el valyutasidagi zahiralarga qo’shimcha ehtiyojni qondirilishini ta'minlash zarurati yuzaga keldi. Va oqibatda, 1995 yilda markazlashgan barcha eksport tushumi va davlat resurslari Markaziy bankka majburiy sotilishi belgilab qo’yildi. Ma'lumki, 1997 yilda paxta tolasini eksporti jami eksport hajmining 40 foizini, elektroenergiya esa, yokilgi mahsulotlari eksportdan tushayot-gan barcha tushumning 6 foizini tashkil qildi.
Hozirgi vaqtda import o’rnini bosuvchi yoki eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish texnologiyasini va respublikaga birinchi darajali xalq iste'moli mollari olib kelinishini ta'minlaydigan korxonalarga ichki valyuta bozorini rivojlantirish maqsadida, korxonaning sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga ustuvor tarzda konvertirlashning ishlab chiqilgan mexanizmi amal qilmoqda.
Bundan tashqari, respublika hukumatining qaroriga muvofiq, chet el investitsiyasi ishtirokidagi eksportga yo’naltirilgan va import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarga sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga o’z vaqtida konvertirlash, shu jumladan, chet el ta'sischilariga tegishli ulushning foydasini va dividendining konvertirlanishi kafolatlangan.
Valyuta operatsiyalarini va valyuta bozorini rivojlantirishdagi keyingi qadam bo’lib, korxonalaming valyuta tushumidan Markaziy bankka 30 foizlik majburiy sotish bekor qilindi, va buning o’rniga valyuta bozorini erkinlashtiruvchi, birjadan tashqari valyuta bozori yuzaga keltirildi. Bu - vakolatli banklarga talab va taklifdan kelib chiqib, mustaqil ravishda ayirboshlash kurslarini o’rnatish imkoniyatini yaratdi. Vakolatli banklarning birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar o’tkazishining manbasi bo’lib, korxonalaming 30 foizlik majburiy sotishidan tashqari, ularning o’z resurslari hamda mijozlarining chet el valyutasidagi depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag’lari hisoblanadi.
Valyutani tartibga solish sohasi bo’yicha olib borilgan chora-tadbirlar korxonalaming valyuta resurslaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirdi. Buni quyidagi ma'lumotlardan ko’rish mumkin: respublika valyuta bozoridagi operatsiyalar hajmi 1995 yilgi 1,3 mlrd. AQSH dollaridan 1997 yili 3,6 mlrd. AQSH dollariga etdi. 1998 yilda bu ko’rsatkich 2,2 mlrd. AQSH dollari miqdorini tashkil etdi. Keyingi yillarda ichki valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilish hajmi kamayishining asosiy sababi, korxona va tashkilotlar tomonidan eksport shartnomalarini tuzilishi va bajarilishi bilan bog’liq ishlarning konikarsiz ahvolda bo’lganligi tufayli, valyuta tushumidan majburiy sotish bo’yicha rejadagi topshiriqlarning bajarilmasligi, alohida eksport tovarlarining raqobatbardosh emasligi va eksport qilinayotgan mahsulotlarga jahon bozorida narxlarning tushishi hisoblanadi. Shu bilan birga, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Rossiya Federatsiyasida yuz bergan inqirozlar ham mamlakat oltin-valyuta zahiralarining shakllanishiga salbiy ta'sir etdi.
Xulosa qilish mumkinki, respublikada amalga oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining hajmi sekin-asta bo’lsada, barqaror holatda rivojlanish an'anasiga ega. Biroq, sumning to’liq konvertirlanishiga erishish uchun bir qator birinchi darajali vazifalarni hal etish lozim: eksport va ishlab chiqarish tarkibini yaxshilash, texnologik koloklikni bartaraf etish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini va mehnat unumdorligini oshirish zarur. Bu vazifalami echish uchun ma'lum vaqt kerak. Shu bilan birga, milliy valyutani to’liq konvertirlagan holda raqobatbardosh iqtisodiyot bilan jahon bozoriga kirish sharaflidir. Demakki, sumni ichki konvertirlash asosiy maqsad bo’lmay, balki milliy iqtisodiyotni jahon bozoriga teng huquqli integratsiyasi uchun qo’yilgan bir vosita xolos.
O’zbekistonda katta hajmda forvard operatsiyalarini rivojlantirish istiqbollari va valyuta optsioni hamda valyuta fyuchersi operatsiyalari bilan Yevropa bozoriga chiqish imkoniyatlari mayjuddir. Respublikada spot bozorining rivojlanmaganligi muddatli bitimlaming rivojlanishiga tuskinlik qilmoqda.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining faqatgina bir nechta tijorat banklarigina yetakchi chet el banklari bilan vakillik munosabatlari umatilgan. Bundan tashqari, MDH davlatlari banklarida vakillik hisobvaraqlar ochish bo’yicha turli xil cheklovlar mayjuddir. Masalan, sobiq Ittifoqning hamma davlatlari bilan xalqaro kelishuvlarning mavjud emasligi sababli, tijorat banklari hohlagan banki bilan milliy valyutada vakillik munosabatlar o’rnatolmaydi. Tabiiyki, tashqi savdo uchun zarur hisoblangan chet el banklari bilan vakillik munosabatlarni rivojlantirish kerak.
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari valyuta operatsiyalarining yana bir muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, xalqaro hisob-kitob shakllarini rivojlantirish hisoblanadi. Bu birinchi navbatda, hujjatlashtirilgan akkreditiv va to’lov topshiriqnomasiga tegishlidir. Lekin, bugungi kunda chet ellik sheriklar akkreditivni qoplash summasini va yuqori komission to’lovlami talab qilmoqdalar, to’lov topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan hisob-kitobda esa, yuqori hajmda oldindan to’lash talab etilmoqda.
Shu bilan birga, respublikada valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun valyuta ayirboshlash operatsiyalarini rivojlantirish kerak. Buning uchun, aholidan naqd chet el valyutasini jalb qilib, sotib olinishi va erkin tarzda sotilishi kerak. Bu turdagi valyuta operatsiyalariga qattiq valyuta cheklovini joriy qilish tijorat banklariga bo’lgan ishonchning yanada pasayishiga va chet el valyutasiga bo’lgan fetishizmning rivojlanishiga olib keladi (masalan, dollar fetishizmi).
Hozirgi vaqtda respublikada bir qator qo’shma va chet el banklari faoliyat yuritmoqda. Ular bir necha un yillik xorijiy tajribalarni bizda qo’llashga va respublikadagi bank raqobatchiligi rivojlanishiga ko’maklashmoqda.
Ushbu banklarga:

•