Vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti mamajanov r. Y., Rajabov t. J., Saidaxmedov e. I kiberxavfsizlik asoslari

7 BOB. DASTURIY VOSITALAR XAVFSIZLIGI……………………...212
7.1. Dasturiy vositalardagi xavfsizlik muammolari…………...212
7.2. Dasturiy vosita xavfsizligining fundamental prinsiplari….216
7.3. Kompyuter viruslari va viruslardan himoyalanish
muammolari…………………………………………………………..221
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………
QISQARTMA SO‘ZLAR RO‘YXATI…………………………………….
ATAMALARNING RUS, O‘ZBEK VA INGLIZ TILIDAGI IZOHLI
LUG‘ATI

---

KIRISH
Bugungi kunda elektron xizmatlar bizning hayotimizda ajralmas o’rin
egaladi. Dunyoda axborotkommunikatsiya texnologiyalariga tobora rivojlanib
borib ko’p tarmoqli bo‘lib borayotganligi bois, ushbu texnologiyalarni himoya
qilish va ulardan foydalanish davlat manfaatlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Shu sababli, har bir tashkilotga, kiberxavfsizlikni taminlash masalasiga
olohida urg’u berib, mazkur soha bilan shug‘ullanuvchi xodimlar jalb qilinmoqda
va xodimlarni kiberxavfsizlikka oid bilimlar bilan muntazam tanishtirib borish
uchun qator seminar-treyning mashg‘ulotlari tashkil etilmoqda. Bugungi kunga
kelib oliy ta’lim muassasalarida ham kiberxavfsizlikni fan sifatida o‘tilishi buning
yaqqol misolidir.
O’zbekiston Respublikamiz axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan
bir qatorda xo‘jalik va davlat boshqaruvi organlarida axborot xavfsizligini,
xususan, kompyuter bilan bog‘liq bo‘lgan xavfsizlik muammolarini bartaraf etish
yo‘nalishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida vazifalar
belgilab qo’yildi, shular qatorida «...axborot xavfsizligini taminlash va axborotni
himoya qilish tizimini takomillashtirish, axborot sohasidagi tahdidlarga o‘z vaqtida
va munosib qarshilik ko‘rsatish» va kiberjinoyatchilikni oldini olish va fosh etish
masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Bundan tashqari, “Ilm, ma’rifat va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yilida amalga oshirish bo’yicha davlat dasturi
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Prezidenti Farmonida “2020 yil 1 sentyabrga qadar
kiberxavfsizlikka doir milliy strategiya va qonun loyihasi ishlab chiqish” vazifalari
belgilangan. Bu vazifalarni amalga oshirishda kiberxavfsizlik sohasiga oid o‘quv
qo‘llanmalarini ishlab chiqish ham e’tibor berish kerak bo‘lgan muhim jihatlardan
hisoblanadi.
Qo‘llanmaning birinchi bobida kiberxavfsizlik asoslari fani sohasining
vazifalari
va
asosiy
tushunchalari,
uning
qo‘llanilish
sohasi
hamda
kiberxavfsizlikda inson omili masalalari ko‘rib chiqilgan. Kiberxavfsizlikning
bilim sohalari, kiberxavfsizlik va axborot xavfsizligi tushunchalari o‘rtasidagi farq

---

misollar asosida keltirilgan. Shuningdek, kiberjinoyatchilik, kiberhuquq va
kiberetika masalalariga to‘xtalib o‘tilib va talabalarga tushunarli tilda bayon
qilindi.
Ikkinchi bob kiberxavfsizlikning fundamental masalalariga bag‘ishlangan,
hamda kiberxavfsizlik arxitekturasi, strategiyasi va siyosatini amalga oshirish
tartibi xususida ma’lumotlar keltirilgan.
Uchinchi bobda axborotning kriptografik himoyasi doirasidagi asosiy
tushunchalar, simmetrik kriptotizimlar, ochiq kalitli kriptotizimlar, ma’lumotlar
yaxlitligini taminlash usullari ko‘rib chiqilgan.
Qo‘llanmaning to‘rtinchi bobi foydalanishlarni nazoratlash tizimlariga
bag‘ishlangan bo‘lib unda autentifikatsiya usullari, ma’lumotlarni fizik va mantiqiy
boshqarish usullari keltirilgan. Hozirda keng qo‘llanilayotgan mantiqiy
foydalanishlarni boshqarish modellari va ulardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar
bayon etilgan.
Beshinchi bob tarmoq xavfsizligini ta’minlashda amalga oshirilish kerak
bo’lgan
ishlar va
tarmoq haqida
boshlang’ich
tushunchalar xavfsizlik
muammolari va ularni bartaraf etishda tarmoqlararo ekrandan, virtual
himoyalangan tarmoqdan va boshqa vositalardan foydalanish masalalari
keltirilgan. Bundan tashqari, simsiz tarmoqlarda xavfsizlik muammolari va
risklarni boshqarish masalalariga to‘xtalib o‘tilgan.
Oltinchi bobda tizimning foydalanuvchanlik xususiyati va uning tizim uchun
muhimligi, ma’lumotlarni zaxira nusxalash va qayta tiklash usullari xususida
ma’lumotlar keltirilgan. Tizim foydalanuvchanligi uchun audit muolajasi muhim
hisoblangani bois, Windows OT uchun hodisalarni qaydlash tartibi bilan tanishib
chiqiladi.
Yettinchi bob dasturiy vositalar xavfsizligiga bag‘ishlangan bo‘lib,
dasturlardagi xavfsizlik muammolari va ularni oldini olishga qaratilgan
fundamental prinsiplar bayon etilgan. Vazifasi tizimga ziyon yetkazish uchun
yaratilgan zararli dasturiy vositalar, ularning tahlili va zamonaviy antivirus dasturiy
vositalari haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan.

---