Vertikal fikrlash odatda tanlangan, analitik va ketma-ket bo'lishni o'z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buning aksi deb aytish mumkin lateral fikrlash

Vertikal fikrlash odatda tanlangan, analitik va ketma-ket bo'lishni o'z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buning aksi deb aytish mumkin lateral fikrlash.[1] Vertikal tafakkur ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo'shimcha sezgi, tavakkal qilish va tasavvurni ishlatishni o'z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o'laroq, ma'lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali ko'proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni muammoni echishda ketma-ket yondashishga undaydi, bu erda ijodiy va ko'p yo'nalishli javob beparvo deb qaraladi. Vertikal mutafakkirlar muvaffaqiyatsizlikka uchrashi yoki oldini olish uchun tashqi ma'lumotlarga va dalillarga tayanishni afzal ko'rishadi qarama-qarshi fikrlash.
Muammoni hal qilish usuli sifatida "vertikal fikrlash" tushunchasi birinchi marta tomonidan kiritilgan Edvard de Bono va uning 1970 yilda chop etilgan "Lateral Thinking: Ijodkorlik Qadam-Qadam" nomli nashridan boshlab kuzatilishi mumkin.[3] Kitobda vertikal fikrlash tushunchasi bilan juda ko'p o'xshashliklarni ko'rish mumkin "tanqidiy fikrlash "De Bono o'z matnida bu ikki tushunchani ajratib turadigan asosiy omil tanqidiy fikrlash faqat aql bilan o'ylashni o'z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa shaxsdan echimini shakllantirishda modani qo'llashni talab qiladi, deb tushuntiradi.[4]

"Vertikal tafakkur - bu istisno qilish yo'li bilan tanlovdir. Biri mos yozuvlar doirasida ishlaydi va ahamiyatsiz bo'lgan narsalarni tashlaydi. Yon tomondan o'ylash bilan naqshni o'z ichidan qayta qurish mumkin emasligini tushunadi, lekin faqat tashqi ta'sir natijasida"

Konvergent tafakkur tushunchalari singari vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo'lgan va ketma-ket vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo'lgan senariylarda ko'proq qo'llaniladi. Shu munosabat bilan, vertikal fikrlash orqali olingan javob, shaxs uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlarni ko'rib chiqishda ko'pincha "eng to'g'ri" deb hisoblanadi.[6] Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez qilish yo'li bilan echimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo'lishiga qaramay, har ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga echim topishda eng maqbul deb hisoblanadi.

Dizayn (inglizcha: design — „loyiha“, „chizma“, „rasm“) — narsalar muhitini estetik va funksional sifatlarini shakllantirish maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyati turlarini ifodalovchi termin. Dizayn faoliyati tarkibiga keng isteʼmol buyumlari, mashina, dastgoh, kiyim, reklama va oʻrov materiallari, i. ch., jamoat va turar joy binolarini jihozlash, mebel va b. kiradi. Dizayn 20-asr boshlarida yuzaga kelib, 1930-yillarda maxsus faoliyat turi sifatida Gʻarbiy Yevropa va AQShda shakllandi. 1980-yil 2-yarmidan dizaynning faoliyat doirasi kengaydi. Dizaynerlar rassom sezgisi bilan birga ilmiy fanlar (masalan, materialshunoslik, rangshunoslik va boshqa)ga tayanadi, i. ch. jarayoni va sharoitlari, sotsiologiya va boshqa bilimlarga ega bulishi lozim. Dizayn sohasidagi mutaxassislar maxsus oliy oʻquv yurtlaridatayyorlanadi. Jumladan, Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy rassomlik va dizayn institutida ham interyerlar va sanoat grafikasi, libos dizayn boʻyicha mutaxassislar tayyorlanadi.Narsa va obʼyektlarni be-zash, ularga rayem chizish, tasvir tushirish — dizayn bilan shugʻullanuvchi shaxs; dizayn boʻyicha mutaxassis. 

Doktor Edvard de Bono butun dunyoda ijodiy fikrlashni to'g'ridan-to'g'ri o'rgatish bo'yicha yetakchi vakolatli shaxslardan biri sifatida keng tan olingan. Edvard de Bono "qutidan tashqari fikrlash" tushunchasining yaratuvchisidir. Ushbu atama ingliz tilida rasmiy o'rin egallagan va Oksford ingliz lug'atida keltirilgan.
DA zamonaviy dunyo qutidan tashqarida fikrlash qobiliyatisiz, odamlarga kirish juda qiyin. Inson o'z tafakkurini rivojlantirmasa, unday emas. Axir, agar siz boy odamlarga diqqat bilan qarasangiz, ularning barchasida nostandart fikrlash rivojlanganligini ko'ramiz. Barcha taniqli odamlar oddiy odamlardan farq qiladi, shuning uchun ular ajoyib natijalarga ega.

Noodatiy fikrlash – bu ixtiyoriy vaziyatdan chiqish maqsadida noizchil va hatto, mantiqsiz usullar orqali noodatiy, yangi, eng ma’qul qarorlarni izlab topa olish qobiliyatidir.

Noodatiy fikrlash kishilarning odatiy fikrlash tarziga nomuvofiq, g‘ayrioddiy fikrlashi, noodatiy usul va yo‘llar bilan xulosalar chiqarishi; vaziyatdan chiqishning hatto g‘ayritabiiy, ammo eng maqbul muqobillarini izlab topish, masalalar va hodisalarga nisbatan har doim ijodiy fikrlash orqali yondashish ko‘nikmasidir. Har qanday kuchli iqtidor egasi noodatiy fikrlash tarzi mahsulidir. Odatiy fikrlash tarzi kishidagi iqtidorni yuzaga chiqarmaydi, uning ijodiy, intellektual va ilmiy salohiyatining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Oqibatda, qanchalik iqtidor va salohiyat egasi bo‘lmasin, odatiy fikrlash tarziga ko‘nikkan inson nari borsa boy informatsion bazaga ega “bilimli o‘quvchi” yoki “xodim”dan nariga o‘ta olmaydi.
Vaholanki, agar ularda noodatiy fikrlash ko‘nikmasi shakllantirilganda, bu boradagi ularning intilishlari rag‘batlantirilganda mamlakatimizdagi fan va texnologiyalar sohasi bugungidan ko‘ra ancha yuksak marralarni zabt etgan bo‘lardi. Xush, ilm-fan rivoji uchun shunchalik ahamiyatli bo‘lgan “noodatiy fikrlash” deganda nimani tushunish kerak? U qanday namoyon bo‘ladi va qanday natijalarga olib keladi? Bir kuni universitet o‘qituvchisi Qirollik Akademiyasi Prezidenti, fizika fani bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori Ernest Rezerfordga bir masalada yordam so‘rab, murojaat qiladi. U bir talabasiga fizika fanidan imtihonda eng past baho qo‘ymoqchi ekanligini, lekin talaba bu bahoga rozi emasligini aytadi. Ularning har ikkisi - o‘qituvchi ham, talaba ham uchinchi bir xolis shaxsning fikrini so‘rab ko‘rishga rozi bo‘ladilar. Ular bu masalada Rezerfordni tanlaydilar. Imtihonda berilgan savol quyidagicha edi: “Barometr - yordamida bino balandligini qanday o‘lchash mumkinligini tushuntiring”.
Talabaning javobi quyidagicha edi: “Barometr bilan binoning tomiga chiqib, uzun arqonga barometrni bog‘lab, pastga tushirish, so‘ngra uni yana yuqoriga ko‘tarib, arqon uzunligini o‘lchash lozim, shu uzunlik binoning balandligini ko‘rsatadi”.
Vaziyat murakkab edi, o‘z navbatida, javob ham to‘liq va to‘g‘ri bo‘lgan. Boshqa bir tomondan, imtihon fizika fanidan bo‘lgan, biroq javob esa bu sohada qo‘llash mumkin bo‘lgan bilimlarga unchalik mos kelmas edi.
Rezerford talabadan javobni yana bir marta takrorlashni so‘raydi. Tayyorgarlik uchun olti daqiqa ajratib, talabaga javobda fizik qonuniyatlar aks etishi lozimligini tayinlaydi. Besh daqiqa o‘tgunga qadar talaba imtihon varaqasiga hech narsa yozmaydi. Rezerford talabadan imtihonni topshirish yoki topshirmasligini so‘raganida, u muammoning bir necha echimi borligini, shunchaki ular orasidan eng maqbulini tanlayotganini aytadi. Qiziqishi ortgan Rezerford vaqt tugamagan bo‘lsa ham, yosh talabadan javobni aytishini so‘raydi. Savolga endi quyidagicha javob yangraydi: “Barometr bilan binoning tomiga chiqing va barometrni ipga bog‘lab, pastga tashlang, tushish vaqtini belgilab qo‘ying. So‘ngra formuladan foydalanib,
bino balandligini hisoblash mumkin”. SHunda Rezerford o‘z hamkasbi – o‘qituvchidan javobning ma’qul bo‘lgan yoki ma’qul emasligini so‘raydi. O‘qituvchi javob qoniqarli ekanligini tan oladi. Biroq, talaba bir necha javobni bilishini eslatadi va qolgan javoblarni ham aytishini so‘raydilar.