Virtual o‘yinlarning yoshlar ongiga ta’siri

 “Kibernetik do‘st”. Zamonaviy texnologiyalarning tez sur’atlarda o‘sishiga 
qaramay, ba’zan odamlar ulardan qanday oqilona foydalanish kerakligini to‘liq 
anglab yetmaydi. Kompyuter va internetgacha bo‘lgan davrda o‘sib ulg‘aygan 
aksariyat ota-onalar va muallimlar agar bola internetdan foydalana boshlasa, albatta, 
foydasidan zarari ko‘proq, deb o‘ylaydi. Bolani kompyuter yoki internetdan 
chalg‘itish harakati zamirida aslida boshqa bir muammo, ya’ni kattalarning bu 
masalada nisbatan savodsiz ekani aniqlandi. Biroq agar ular o‘zlari avval 
texnologiyalar savodsizligi masalasiga jiddiyroq yondashib, uni bartaraf etishsa, 
maqsadga muvofiq bo‘lardi. Negaki, savodsizlik masalasidan qochish orqali bolani 
texnologiyalardan ajratib qo‘yish to‘g‘ri emas. Buning ustiga yana bir jihat e’tiborga 
loyiq: bolalarda kibernetik do‘stga nisbatan munosabat aynan kattalarning tutgan 
yo‘lidan kelib chiqqan holda shakllanadi.
Shubhasiz, internet bilim va kerakli axborotni olish uchun ulkan imkoniyatlar 
yaratadi, biroq tarmoqqa joylashtiriladigan katta hajmdagi axborotning barchasini 
ham ishonchli va foydali deb bo‘lmaydi. Foydalanuvchilar ma’lumotlarning 
to‘g‘riligini aniq ajrata bilishi uchun tanqidiy fikrash qobiliyatiga ega bo‘lishi talab 
etilardi. Buning uchun bolalarga internetda xohlagan odam o‘z sahifasini ochishi, 
unga har qanday ma’lumotni joylashtirishi, bu borada unga hech kim to‘sqinliq qila 
olmasligini vaqtida tushuntirish zarur. Bolalarni keng doiradagi manbalardan 
foydalanishga yo‘naltirish jarayonida faktlarni fikrardan farqlashga, to‘g‘riligi 
tasdiqlanmagan axborotdan himoyalanishga ularni o‘rgatish ayniqsa muhim 
ahamiyatga ega. 
Virtual tanishuvlar. Bugungi kunimizda keng tarqalib borayotgan ijtimoiy 
tarmoqlardagi muloqotlar ta’siri ortib borayotgani ham sir emas. Axborot urushi 

---

davom etayotgan bugungi kunda eng qadrli ma’lumotlar – ijtimoiy tarmoqlarda 
tarqalayotgan xabarlar va ma’lumotlar bo‘lib qolmoqda. 
Ijtimoiy tarmoqlarda bo‘layotgan muloqotlar aslida virtual bo‘lsada, ma’lum 
odob chegarasi, hududidan chiqib ketmasligi kerak. Juda ko‘p odamlar virtual 
muloqot deb, haqiqiy voqe’likdan voz kechmoqdalar. Aksar holatlarda ijtimoiy 
tarmoqlar odamlarni ishdan chalg‘itmoqda, oila tinchligini buzmoqda. Bir qarashda 
zohiran bularda muloqot va do‘stlik borga o‘xshaydi. Aslida esa... 
Million-million odamlar ijtimoiy tarmoqlarda o‘zlarining birinchi muhabbatlari, 
sinfdoshu-kursdoshlari, tanish va notanishlarini izlashga tushib ketdi.
Internet va kompyuter haqida ozgina tasavvuri bor odamlarning aksari shunday 
saytlarda umrlarini bekorga havoga sovurishmoqda. Dunyo bo‘ylab muloqot 
istaganlar ijtimoiy tarmoqlarga butunligicha g‘arq bo‘lishdi. Virtual hamjamiyatlarga 
a’zo bo‘lganlar kun sayin tobora ortib, o‘sib, ko‘payib bormoqda. Qaramlik bo‘yicha 
olib borilgan hisob-kitoblarga ko‘ra, ijtimoiy tarmoq va virtual muloqotga katta-yu 
kichik birdek mubtalo bo‘lgan ekan. Ehtimol, virtual muloqot – avvalambor 
romantikadir, lekin, nima bo‘lganda ham bu haqiqiy hayotdan tubdan farq qiluvchi 
voqe’likdan qochishdir. 
Ular bu ishga shu darajada berilib ketganidan do‘stlari, hatto oilalaridan ham 
voz kechish holatlari oddiy bo’lib qoldi. Bugun yer yuzida million-million odam 
virtual hayot chakalakzorlarida yo‘qolib bormoqda. Nega shunday bo‘lmoqda? Nega 
ajoyib kommunikatsiya vositasi hisoblangan Internet tuzoqqa aylanmoqda? Vaqt, 
kuch 
va 
hissiyotlarni 
yamlamay 
yutayotgan 
bahaybat 
tuzoqqa?! 
Biz doim qayergadir shoshamiz, doimo bandmiz, ko‘p ishlaymiz. Do‘stlar va 
munosabatlar uchun doim vaqtimiz yetavermaydi? Biroq, shunday bo‘lsada bizning 
munosabatlarga muxtojligimiz va kimgadir yoqish istagimiz hech qayoqqa 
yo‘qolmagan. Buni real hayotda qanday amalga oshirsa bo‘ladi? 
O‘tgan asrda odamlar bir-birlariga mehmonlarga borishar, kino va teatrlarga 
tushishar edi. Bog‘ va hiyobonlarda o‘tirishar, kutubxonalarga tashrif qilib turishar 
edi. Biroq endi biz bandmiz-ku! Endi bular biz uchun muhim emas. 
Internet haqiqiy dunyoni o‘ziga almashtirishga muvaffaq bo‘ldi. Virtual olamda 
hamma narsa haqiqiy hayotdagiga nisbatan juda oson; tez tanishish, do‘stlashish va 
tezda ajrashish mumkin. Shuning uchun ham ijtimoiy tarmoqlar asosan o‘z hayotidan 
norozi bo‘lgan odamlarni o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ko‘p oilalarda er yoki xotinning 
ijtimoiy tarmoqlardan voz kecha olmayotgani bois turmushlari buzilib ketmoqda, 
rishtalar uzilmoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda ko‘p o‘tiradigan odamlarning gormonal 
balanslari, immunitet tizimi buzilmoqda, aqli zaiflik kasaliga mubtalo bo‘lish 
holatlari sodir bo‘lmoqda. 
Internet – ham yaxshi, ham yomon narsadir: kimdir o‘z hojatini chiqaradi, 
kimdir esa undan vaqtihushlik uchun foydalanadi. Siz haqiqiy hayotdan voz kechib, 

---

aslida yo‘q bo‘lgan voqe’likka uni almashtirmoqchi bo‘lasiz. O‘ylab ko‘ringchi: siz 
bularning evaziga nimaga erishasiz? Kerak paytda yoningizda turib bermaydigan 
do‘stmi yoki hech qanday ahamiyati bo‘lmagan noz-karashmalarni-yu, “yoqdi” 
degan tugmachalarning bosilishinimi? Har bir narsaning o‘z chegarasi, meyori 
bo‘lishi kerakda: “Sinfdoshlar”ga, oila va farzandlarga qancha vaqt ajratish va 
hakozo. Bo‘lar-bo‘lmas narsalar haqida valdirashib, hayotingizni isrof qilmang. 
Oilangiz buzilib ketishi mumkinligini doim yodingizda saqlang. O‘zingizga yaqin 
bo‘lgan odamlar bilan munosabatlaringizga zarar keltirib qo‘ymang. 
Ko‘pchilik Internet orqali o‘z “juftini” topishga muvaffaq bo‘lmoqda. Tanishuv 
saytlarida esa ko‘pchilik yengil-yelpi munosabatlarga o‘rganib ham bo‘lishdi. 
Tanishishadi, barcha narsalar haqida darhol gaplashib olishadi, qalbiga mos sherik 
tanlaydi. Agar biron narsasi yoqmay qolsa yoki biron bir xato qilib qo‘ysa, endi uni 
darhol o‘chirib, unutib yuborsa ham bo‘laveradi-da axir. Shunga shunchami, ozgina 
virtual maqtov, layklar va guldasta smayliklarini (“tabassum”larini) olsa nima 
qilibdi, shu ham xiyonat bo‘lib qolarmidi? 
So‘ng, 
voqealar 
rivoji 
ikki 
yo‘nalishda 
yakun 
topishi 
tayin. 
Birinchsi: inson haqiqiy hayotda ham gul olgisi (oddiy smaylik bo‘lsa ham), maqtov 
eshitgisi (ko‘proq layk olgisi) va ko‘proq e’tiborda bo‘lishini istab qoladi (hayotdagi 
haqiqiy sherigi esa, o‘zining tinch hayotini gul savdo rastalariga yugur-yugurga 
almashishni istaydimi yoki yo‘q, bu boshqa masala). Bir dasta gul va sovg‘alar – 
hayotdagi eng muhim narsalarmi? 
Ikkinchisi esa: “Tarmoqdagi flirt xiyonat hisoblanarmidi? Virtual nomahram 
sherik bilan haqiqiy hayotda romantik uchrashuvlar ham qilib turish unchalik 
qo‘rqinchli narsa emasku, bu narsa oila rishtalarini yanada mustahkam qilishi 
mumkin”, deya shayton hayolingizga astagina shivirlab qo‘ydi. Hayotda bularga 
yetishish uchun juda ko‘p g‘ovlarni oshib o‘tish kerak, Internetda esa hammasi oson 
ekan (deb o‘ylaydi kishi). 
Haqiqiy hayotda kimningdir o‘zaro munosabatlari risoladagidek silliq 
kechmayapti – o‘rtada turli nizolar bor, qaysidir oila a’zosini «Odnoklassniki» o‘ziga 
magnit kabi tortib turibdi. O‘z jufti oldiga borib uzr so‘rash o‘rniga virtual dunyo 
orqali zavqlanish davom etmoqda. 
Haqiqiy hayotdagi odamlar orasidagi munosabatlarda, sizga “kimdir” 
sahifangizda qoldirgan ma’nosiz xabari bilan emas, balki haqiqiy amaliy yordami 
bilan foyda keltirishi mumkin. Haqiqiy dunyoda yashayotgan odamlar... Ular xafa 
bo‘lishadi, azob chekishadi, xursand bo‘lishadi. Bir-birlarini yaxshi ko‘rishadi, 
birgalikda baxtlidirlar. Va boshqalar, ya’ni yolg‘iz bo‘lganlar ham baxtsiz va bundan 
azob chekadilar. Yolg‘izlik cho‘chitadi, hamda sitamlarga sabab bo‘ladi. Yolg‘iz, 
yordamsiz va daldasiz inson yashay olmaydi-ku, axir. Moddiy tarafdan o‘ziga to‘q 
bo‘lib, lekin tom ma’nodagi muloqotlar, munosabatlardan mahrum bo‘lsa, u inson 

---

baxtsiz bo‘lib qolaveradi. Virtual maydonda o‘zini kuchli, jasur, muvaffaqiyatli qilib 
ko‘rsatgan holda muloqotga kirishar, munosabatlar o‘rnatilar ekan, u o‘zini baxtli 
deya his qila boshlaydi. Agar bungacha uning haqiqiy do‘stlari, munosib ishi 
bo‘lmagan va u o‘zini bechorahol va xo‘rlangan deb bilgan bo‘lsa, endi virtual 
voqe’likni u najot deb bila boshlaydi. Qaysidir nuqtada, qaysidir lahzada inson 
monitorda o‘zini va boshqalarni aldayotganini, laqillatayotganini unutib qo‘yadi. Bu 
– hayot emas, bu – bir o‘yindir. O‘yin bo‘lganda ham (zohiran boshqacha), 
shavfqatsiz, inson ruxiyati (psixikasi) uchun beozor. Virtual hayot – butun virtual 
dunyo kabi illyuziyadir (xomhayol va puchhayoldir). 
Virtual dunyodagi hayot – qaysidir ma’noda qaramlikni keltirib chiqaradi. Seni 
yaxshi ko‘rishadi va sen voqealar qaynagan joyning qoq o‘rtasidasan, go‘yo. Sening 
atrofingda ham hayot qaynayotganini his qilasan, o‘zingcha. Ammo, kompyuter 
o‘chishi bilan, ushbu dunyo ham yo‘q bo‘ladi va uning bilan birga hayot ham. 
O‘shanda inson bunday hayot kompyuter monitoridagina joylashganini asta-sekin 
tushuna boshlaydi. Albatta, bundan u o‘zini baxtli his qilmaydi. U yana qiziqarli 
bo‘lmay, yolg‘iz o‘zi, hech kimga kerak emasligicha qolaveradi. Chunki u bilan 
suhbatlashadigan gapning o‘zi yo‘q, u qiziqarli emas, u hatto bizlarga tushunarsiz 
bo‘lgan qandaydir o‘zining tilida so‘zlashadi. Ba’zan uni hech kim 
tushunmayotganini ham bilmay qoladi. 
U odamlar va hayotdan yanada xafa bo‘lib, o‘zining go‘zal virtual olamiga 
yanada chuqurroq sho‘ng‘ib, g‘arq bo‘ladi, chuqurdan esa chiqishni istamaydi. 
Ya’ni, bugungi kunda virtual hayot – haqiqiy hayotni o‘g‘irlamoqda. Shunday ekan, 
o‘ylab ko‘ring: virtual hayot tashvishlari salomatligingiz uchun arziydimi? 
Ijtimoiy aloqalarni kengaytirish uchun haqiqiy hayotdan foydalaning. Haqiqiy 
dunyo, insonning hayoti – doimiy o‘zlashtirish, kengaytirish, hamda ichki va tashqi 
voqe’likni o‘zgartirishdan iboratdir. Shu yo‘l bilan inson kamolot sari yuksalib 
boraveradi. Haqiqiy hayotda o‘z maqsadingiz va joyingizni (makoningizni) aniqlab 
oling. Kim bo‘lishni istasangiz ham, bu niyatingizga yetishish uchun real (haqqoniy, 
hayotiy) yo‘llarni izlang. Maqsadga erishish uchun oddiy uslublardan saqlaning: 
“Tekin pishloqning faqatgina qopqonda bo‘lishini” unutmang. Virtual voqe’lik 
huddiki hayotdagi yirtiqlar uchun yamoq kabidir. Shunday ekan yamoqlarsiz 
yashashga urinib ko‘ring! 
Kompyuter – sizning imkoniyatlaringizni kuchaytiradigan bir uskuna xolos, u 
aslo maqsad emas. Internetda hamma narsa ochiq-oydin. Real hayotda qilmoqchi 
bo‘lgan narsalarni qiling. Do‘stlarni esa, hayoliy olamdan emas, haqiqiy hayotdan 
izlang. Virtual hayot faqat qandaydir guruhga mansublikning soxta hissiyotini 
beradi; va aslo munosabatlar uchun kerakli ko‘nikmalarga asos bo‘la olmaydi. 
Hayotingizni ijobiy narsalar bilan to‘ldirishga harakat qiling. 

---

Mustahkam qarash va e’tiqodga ega bo‘ling. Virtual maydondagi soxtalik va 
yolg‘on narsalardan saqlaning. “U yoqda” emas “Bu yerda va hozir” bo‘ling. 
Vatqtingizni va kompyuterga ketadigan umringizni nazorat qilishni o‘rganing. 
Hurmatli aka-ukalar, opa-singillar! Tarmoqdagi notanish kimsalarga ishonmang.