Voleybolchilarni umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini tarbiyalashda harakatli o’yinlar. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

T/r	Savollar	Ha	Yo’q
Qisman
	O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda HO’ dan foydalanasizmi?	6	20	4
	Mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida HO’ dan foydalanasizmi?	14	16	0
	Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishda HO’ dan foydalanasizmi?	8	7	15
	Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida HO’ ni qo’llaysizmi?	11	13	6
	Mashg’ulotning asosiy qismida HO’ ni qo’llaysizmi?	3	18	9
	Mashg’ulotning yakuniy qismida HO’ ni qo’llaysizmi?	7	21	1
	Sport tayyorgarligini oshirishda harakatli o’yinlar foydalanasizmi?	13	9	8

Hozirgi kun sport amaliyotida yosh sportchilarni tayyorlash jarayoni qanchalik o’z tarkibiga harakatli o’yinlarni kiritganligini o’rganish uchun biz murabbiylar o’rtasida so’rovnoma o’tkazdik.

Savolnoma natijalari 1-jadvalda aks ettirilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, savolnomada ishtirok etgan 30 nafar murabbiylardan 6 tasi (20%) 1 savolga (o’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) «Ha» deb javob berishgan bo’lsa, 20 tasi (66,7%) «Yo’q» deb, 4 tasi (13,3%) esa «Qisman» deb javob berdi.
Ushbu natijalar shuni ko’rsatadiki, tanlov jarayonida aksariyat murabbiylar harakatli o’yinlardan umuman foydalanmas ekanlar. Ma`lumki, har bir sport turiga xos harakatli o’yinlar mavjud bo’lib, ulardan tanlov jarayonida foydalanish bolaning shu sport turiga xos harakat qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi. Muhimi shundaki, harakatli o’yinlar davomida muayyan harakat vazifasini hal etish ixtiyoriy ravishda mustaqil qaror qabul qilish asosida amalga oshiriladi. Shu harakatni ijro etishda bolaga berilgan erkinlik imkoniyati undagi qobiliyatlarni namoyon etilishiga qulay vaziyat tug’diradi.
2-savolga (mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) 14 ta murabbiy (46,7%) «Ha» va 16 ta (53,3%) «Yo’q» deb javob berdilar. «Qisman» degan javob qayd etilmadi.
Demak, savolnomada ishtirok etgan murabbiylarning deyarli teng yarmi «Ha» va «Yo’q» deb javob berganliklari ularning ikki toifaga mansub pedagogik yondoshuv asosida mashg’ulot o’tkazishlaridan darak beradi. Birinchilari – jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun harakatli o’yinlardan foydalanishsa, ikkinchilari bu imkoniyatdan foydalanmay mashg’ulotlarda faqat standart va an`anaviy jismoniy mashqlardan foydalanadi deb xulosa qilish mumkin. Binobarin, ikkinchi guruh murabbiylari harakatli o’yinlarning o’ta muhim amaliy ahamiyatiga e`tibor qilmaydilar yoki ehtimol, harakatli o’yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirishda samarali vosita deb bilmaydilar. 3-savolga berilgan javoblar ham yuqorida qayd etilgan ko’rinishda, lekin kamroq foizda kuzatildi (jadvalga qarang). Bu savolga «qisman» deb javob berganlar soni ko’proq bo’lib, 50% ni tashkil etdi.
4, 5, 6-savollar tayyorlov mashg’ulotlarini o’tkazish, o’rgatish va sportchilarni murabbiylarning jarayoniga bevosita aloqador bo’lib, faoliyatida va xususan kasbiy-pedagogik mashg’ulotlar samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Jumladan, respondent murabbiylar «Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida harakatli o’yinlarni qo’llaysizmi?» degan savolga 36,7% «Ha», 43,3% «Yo’q» va 20% «Qisman» deb javob berishdi.
Mashg’ulotning asosiy qismida faqat 3 tagina murabbiy harakatli o’yinlardan foydalanishlarini bildirdilar. Bu savolga 60% murabbiylar «Yo’q» va 30% - «Qisman» deb fikr bildirishdi.
Mashg’ulotning yakuniy qismida esa harakatli o’yinlardan foydalanadigan murabbiylar soni nisbatan ko’proq bo’ldi (43,4%) 30% murabbiylar - «Yo’q» degan javobni bildirdilar. 26,7% respondentlar mashg’ulotning yakuniy qismida harakatli o’yinlardan qisman foydalanar ekanlar. So’rovnoma davomida olingan natijalar va ularning qiyosiy qismida harakatli o’yinlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat respondent murabbiylar yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosan standart mohiyatga ega umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarga ko’proq etibor qaratar ekanlar. Bu borada harakatli o’yinlarga kulay vosita sifatida ikkinchi darajali o’rin berilishi kuzatildi. So’rovnomada ishtirok etgan respondent murabbiylar bilan o’tkazilgan suhbat davomida yana bir ahamiyatli narsa ma`lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi juda keng ommalashgan harakatli o’yinlar, ayniqsa milliy xalq harakatli o’yinlari haqida to’liq ma`lumotga ega emas ekanlar. Ayrim murabbiylar harakatli o’yinlarni shunchaki dam olish yoki bolalarda kayfiyat o’yg’otish vositasi xolos deb o’ylashlari jiddiy tashvishga soladi.
Sport mahoratining progressiv shakllanishi va yuqori sport natijalariga erishishi masalasi jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish zarurligiga e`tibor qaratadi. Ushbu masala nafaqat ilmiy-nazariy jihatdan, balki, amaliy nuqtai nazardan ham mutaxassis-olim va murabbiylar tomonidan qayta-qayta isbot qilinib kelinmokda. Shu bilan bir qatorda jismoniy sifatlarni dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab rivojlantirish muammolariga etarli ahamiyat berilmaydi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, joylarda faoliyat ko’rsatayotgan BO’SM larda jismoniy sifatlarni muvofiq sport turi xususiyatiga moslashtirib shakllantirish masalalari ko’r-ko’rona amalga oshiriladi. Shu sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlarni yuzaki qo’llash hollari uchrab turadi. Boz ustiga mashg’ulotlarda qo’llaniladigan aksariyat jismoniy mashqlar standart, sterotip xususiyatga egaligi ko’zga tashlanadi. Berilayotgan mashqlar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlarini har doim ham nazarda tutmagan bo’ladi. Bu borada, ayniqsa kuch sifatlarini (absolyut kuch, portlovchan kuch, kuch chidamkorligi) rivojlantirishda didaktik printsiplar va yuklamalarni qo’llash qonuniyatlariga amal qilinmaydi. Jumladan, kuchni rivojlantirishda og’irliklar va trenajyorlar yordamida o’tkaziladigan mashg’ulotlarda yuklamalarni qo’llash yo me`yoridan ortib ketadi yoki meyor darajasiga etmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri yosh murabbiylar mazkur sport turiga tanlov o’tkazishda shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional tayyorgarligini baholovchi me`yoriy mashqlardan yuzaki foydalanadilar yoki to’garakka umuman tanlovsiz qabul qiladilar. Ikkinchi sababi, dastlabki va keyingi mashg’ulotlar jarayonida og’irliklar bilan yoki ularsiz kuchni rivojlantirishiga qaratilgan yuklamalar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga taqqoslanmaydi. Boshqacha qilib aytganda yuklamalar va shug’ullanuvchilar imkoniyati muntazam nazoratda bo’lmaydi. Uchinchi sababi ushbu yosh murabbiylar o’z mashg’ulotlarida aksariyat standart va ixtisoslashtirilgan og’irlik mashqlari me`yorini orttirib yuboradilar.
Og’irliklar va zarbasiz kuchni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni nostandart, o’yin yoki estafeta tarzida qo’llash uslubiyati deyarli pedagogik faoliyatida uchramaydi, uchrasa ham nazorat ostida joriy etilmaydi. Vaholanki, psixofiziologik jihatdan ma`lumki, aynan o’yin-estafeta tarzida beriladigan kuch mashqlari bolalarning zmotsional hissini uyg’otadi, kayfiyatini ko’taradi, ularning motivatsion tuyg’ularini faollashtiradi [18,19]. Natijada, bunday mashg’ulotlar yuklamasi organizmda charchash va zo’riqish alomatlarini muddatidan avval vujudga kelishiga to’sqinlik qiladi. Yuklamalar ta`siri ijobiy kechadi.
Demak, murabbiylar o’z faoliyatida, ayniqsa yosh sportchilar jismoniy tayyorgarligini shakllantirishda yuklamalarni yuqorida qayd etilgan printsipda qo’llashlari lozim bo’ladi.
Zamonaviy voleybolda maxsus sakrovchanlik sifati o’ta muhim harakat qobiliyatlari tarkibiga mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p bilan ijro etiladigan harakatlarning tez, aniq va maqsadga muvofiq amalga oshirilishi o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab beradi. Ma`lumki, voleybolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, tezkorlik darajasi ortgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatkichlari o’z samaradorligini susaytira boshlaydi [8].
Bu borada V.I. Izaak (1974) tadqiqotlari kishi e`tiborini o’ziga tortadi (2-jadval). Chunonchi, jadvaldan ko’rinib turibdiki, har xil o’yin funktsiyasini ijro etuvchi gandbolchilar raqib qarshiligi bo’lmagan holda o’z o’yin zonalaridan darvozaga ko’p marta to’p yo’llashlari mumkin ekan, lekin bu harakat malakalarining samaradorliga juda kam ekanligi kuzatilgan. Agar ushbu o’yin malakalari raqib qarshiligida ijro etilsa to’pni darvozaga yo’llash hajmi ham, uni samaradorligi ham yanada susayib ketar ekan.
Muallifning fikriga ko’ra to’pni darvozaga aniq yo’llash texnikasi aynan gandbol o’yiniga xos sakrovchanlik asosida shakllantirilishi ustivor ahamiyatga ega bo’lib, bunday mashqlarni raqib qarshiligida shakllantira borish jismoniy va texnik tayyorgarlikning muhim shartlaridan biridir. Turli holatlardan to’pni darvozaga yo’llash malakasini yosh gandbolchilar tomonidan o’zlashtirilishi o’yin va raqib qarshiligi vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshirilishi o’rgatish samaradorligini ancha oshirishi mumkin ekan.
2-jadval
Gandbol mashg’ulotlarida to’pni darvozaga yo’llash malakalarining hajmi va sifati (V.I.Izaak bo’yicha, 1974)

To’pni yo’naltirish sharti	O’yinchilarning funktsiyalari bo’yicha joylashishi
	2-chiziqning markaziy o’yinchisi	2-chiziqning qanot o’yinchisi	1-chiziqning qanot o’yinchisi	1-chiziqning markaziy o’yinchisi
Raqib qarshiligisiz o’z joyidan	40 12,4	40 13,7	38 8,5	26 6,8
Raqib qarshiligida o’z joyidan	30 27,3	30 28,1	25 32,1	30 27,9
Raqib qarshiligisiz turli joylardan	22 18,7	22 20,4	27 24,3	34 21,6
Raqib qarshiligida turli joylardan	8 41,6	8 31,8	10 35,1	10 43,7

Izoh:
mahrajda - to’pni darvozaga yo’llash foizi;
nisbatda - samaradorlik foizi

Malakaviy ish mavzusi yuzasidan o’tkazilgan pedagogik tajriba natijalari voleybol bilan endi shug’ullanishni boshlagan yosh bolalarda maxsus sakrovchanlik sifati nafaqat talab darajasida emasligi, balki kuzatilgan ko’rsatkichlarni sport bilan shug’ullanmaydigan bolalar ko’rsatgachlaridan ham past ekanligini namoyon etdi (3-jadval). Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga yugurish ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhida ham, tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma`lum bo’ldi. Xususan nazorat guruhida bu ko’rsatkich 5,8 s, tajriba guruhida - 5,9 s ga teng bo’ldi.

3-jadval
Yosh voleybolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifatini 1 oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi
N-n=10 T-n=10

Me`yoriy mashq	Tajribadan oldin		Tajribadan so’ng
	n	t	n	t
30 m ga yugurish (s)	5,8±0,6	5,9±0,9	5,4±0,7	5,0±0,8
4x6 m ga yugurish	7,0±0,9	7,1±0,7	6,7±0,4	6,2±0,6

4x6 m ga mokisimon yugurish - nazorat guruhida - 7,0 s, tajriba guruhida 7,0 s ni tashkil etadi.

Pedagogik tajriba muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug’ullangan nazorat guruhida 30 m ga yugurish 5,8 s dan 5,4 s gacha sakrovchanlik sifati yaxshilanadi.
Tajriba turuhida bu ko’rsatkich 5,9 s dan 5,0 s gacha ijobiy tomonga o’zgardi.
4x6 m ga mokisimon yugurish birinchi guruhida - 7,0 s dan 6,7 s ga yaxshilangan bo’lsa, ikkinchi, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 7;1 s dan 6,2 s ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’lllanilgan sakrovchanlikka oid estafetali -o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega ekanligi isbotlandi. Shuni ham alohida e`tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat mokisimon yugurish texnikasi tez sur`atlar bilan shakllana bordi, balki ularda shu mashqni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishida o’zlashtirilayotganligi kuzatildi.
Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari, sinab ko’rilgan estafetali-o’yin mashqlari faqatgina sakrovchanlik sifatlarini samarali rivojlantirib qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin malakalarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratadi. Binobarin, jismoniy va texnik tayyorgarlikning chambarchas bog’liqligi hamda bu jarayonlarga oid mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga birikkan holda qo’llash texnologiyasi o’zining nazariy -ilmiy va amaliy-uslubiy jihatlardan qanchalik dolzarb zkanligi oshkor bo’ldi.
Umuman olganda, yana shu narsani alohida ta`kidlash joizki, dastlabki tayyorgarlik guruhlarida shug’ullanayotgan bolalarning o’quv-mashg’ulot jarayonida pedagogik nazorat ishlarini olib borilishi, ular bajarayotgan xar bir mashqlarga adolatli baho berish shu bolalarda o’ta qiziquvchanlik, faollik fazilatlarini charhlar ekan, mashg’ulotlariga ijodiy va ma`suliyat bilan yondoshishlariga asos bo’lar ekan.
Voleybol musobaqalarida barcha turdagi kuch sifatlari (umumiy va maxsus, mutloq va nisbiy, statik va dinamik, tezkor-portlovchi, kuch chidamliligi) hal qiluvchi ahamiyatiga ega bo’lishi isbotini talab qilmaydi. Shuning uchun o’quv-mashg’ulot jarayonida kuch va kuchlanish turlarini rivojlantirishga e`tibor qaratish malakali voleybolchilar tayyorlashning muhim shartlaridan biridir.
Yosh voleybolchilarda har xil turdagi kuch sifatlarini o’rganish qayd etilgan ko’rsatkichlar malakali yosh sportchilar nisbatan sezilarli darajada sayoz ekanligini ko’rsatdi (4-jadval). Jumladan, ikki guruhdagi bolalarni qo’shib hisoblaganda ham ularning ko’rsatkichlari tadqiqot boshlanmasdan avval deyarli farq qilmadi.
4-jadval