X. K. Aripov, A. M. Abdullayev, N. B. Alim ova, X. X. Bustano V, ye. V. Obyedkov, sh. T. Toshm atov
Download 11.08 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.3. V arikaplar
|
a) b)
0 itSiL t0r&2Vr”v 3.10-rasm. Stabilitron VAXining bo‘lak-chiziqli approksimatsiyasi (a) va kuchlanish stabilizatorining yuklam a VAXi (b). Yuklam a qiymati R yu ^R yu . kr boTganda barqarorlash koeffitsiyenti kichik va u yuklam a qarshiligiga keskin bogTiq (З.ЮЬ-rasm). Shu sa babli, ular m urakkab tranzistorli kuchlanish stabilizatorlarida tayanch kuchlanish datchiklari sifatida ishlatiladi. 61
3.3. V arikaplar Varikaplar elektr boshqariluvchi sig‘im vazifasini o ‘taydilar. Ular- ning ishlash prinsipi
o ‘tish barer sig‘im ining teskari siljituvchi kuchlanishga bog‘liqligiga asoslanadi (2.8-rasm). Varikaplar asosan tebranish konturlar chastotasini sozlash uchun ishlatiladi. Elektr o ‘tish sig‘imini boshqarishga asoslangan parametrik diodlar o ‘ta yuqori chastotali signallam i kuchaytirish va generatsiyalash uchun, ko‘paytuvchi diodlar esa - keng chastota diapazoniga ega chastota ko‘paytirgichlarda ishlatiladi. 3 .4 . S h o t t k i b a r e r l i d i o d l a r Shottki barerli diodlar qayta ulanish chastotalarini o ‘nlarcha GGs va undan yuqori qiym atlarga yetkazish, radioelektron apparatlar massa va oich am larin i kichiklashtirish va elektr m anbalar FIK ni oshirish imkonini yaratgani m unosabati bilan qayta ulanuvchi elektr manbalarda keng ko‘lam da ishlatiladi. Shottki diodi deb potensial bareri metall - n yarim o‘tkazgich orasidagi elektr o ‘tish hisobiga hosil boNuvchi diodlarga aytiladi. Shottki diodi qator afzalliklarga ega. U lam ing ichida eng muhimi - diodning yuqori tezkorligi. Ularga to ‘g ‘ri siljitish berilganda elektron- lam ing m etallga injeksiyasi yuz berishi va u yerda 10‘12 10"13 sek davom ida ortiqcha energiyasini sochishi ham da termodinamik muvoza- nat holatga o‘tishlari hisobiga yuzaga keladi. Shottki diodlarini hosil qilishda yarim o‘tkazgich sifatida n - krem
niydan, metall sifatida esa - Al, Au, M o va boshqalardan foydalaniladi. B unday diodlarda diffuziya sig‘imi nolga teng, barer sig‘imi esa 1 pF dan ortmaydi. 3 .5 . T u n n e l v a o ‘g i r i l g a n d i o d l a r Tunnel diod deb, aynigan yarim o‘tkazgichlar asosida hosil qilin- gan, teskari va kichik to ‘g ‘ri kuchlanish ta’sirida zaryad tashuvchi- lam ing tunellashuvi ham da V A X sining to ‘g ‘ri shahobchasida manfiy differensial qarshilikli soha kuzatiladigan elektron asboblarga aytiladi. Tunnel diodlar tuzilishi boshqa diodlam ikidan deyarli farq qilmay- di, lekin ulam i hosil qilish uchun kiritm alar konsentratsiyasi 1020 sm"3ni tashkil etuvchi yarim o‘tkazgichlardan (G aA s yoki Ge) foydalaniladi. 62
Agar tunnel diodga to ‘g ‘ri yo‘nalishda kichik kuchlanish berilsa, elektronlar o 4tkazuvchanlik zonadan qarshisidagi valent zonaning bo‘sh sathlariga tunnel ravishda o ‘tadi (3.11a-rasm ). T o‘g ‘ri siljituvchi kuch lanish qiymati ortishi bilan to ‘g ‘ri tunnel tok ortib boradi va o ‘tkazuv- chanlik zonadagi elektronlam ing m aksimal konsentratsiyasi valent zona- dagi bo‘sh sathlam ing maksimal soniga teng boMganda eng yuqori qiy- m atga erishadi (3.11 b-rasmda diod VAX ning OA qismi). T o‘g ‘ri siljituvchi kuchlanish qiyimati yana ham ortishi bilan fVc va
Wy sathlam ing bir-birini qoplashi kamayadi, natijada tunnel tok qiym ati kamayadi,
sath fF y
sathning ro ‘parasiga kelganda elektronlam ing tunnelashuvi to ‘xtaydi (3.11 b-rasm da diod VAXning AB sohasi). Bunda to‘g‘ri tok nolgacha kamaymaydi, chunki to ‘g‘ri siljituvchi kuchlanish qiymati ortishi bilan
orta boshlaydi. VAX nochiziqli bo‘lganda, uning har bir kichik sohasi to‘g‘ri chiziq sifatida qaralib, xarakteristikaning ushbu nuqtasi uchun differensial qarshilik kiritiladi
Agar xarakteristikada kuchlanish ortishi bilan tok kamayadigan (tushuvchi) soha mavjud bo‘l- sa, ushbu sohada differensial qarshilik manfiy (/?d<0) qiymatlarga ega bo‘ladi. 3 .1 1-rasm. Tunnel diodning energetik diagram masi (a) va VAXi (b). Tunnel diod VAXi З .П Ь -rasm da keltirilgan. Xarakteristikaning AB sohasi manfiy differensial qarshilikka egaligi bilan ifodalanadi. Agar tunnel diod elektr zanjir tebranish konturiga ulansa, kontur parametrlari va m anfiy differensial qarshilikning qiymatlari orasidagi m a’lum m unosabatlarda ushbu zanjirda signallam i kuchaytirish yoki generat siyalash imkoniyati yuzaga keladi. Tunnel diodlar asosan 3-30 Ggsga- cha chastotalar diapazonida ishlatiladi (3.12a-rasm). А И 3 0 1 Б M asofa 63
a) b)
L R T R W 3.12-rasm. Tunnel diodining ulanish sxemasi (a) va o ‘girilgan diod VAXi (b). Potensial to ‘siq balandligi diod n - \ a p - sohalarining konsentrat- siyalariga bog‘liq. Yuqori konsentratsiyali (yuqori legirlan-gan)
o ‘tish sohalaridan birida legirlash darajasi kamaytirilsa, p-n o ‘tishga kuchlanish berilm agan holda
va
WVp sathlar bir xil balandlikda yotishiga erishish mumkin. Bunday holda
o ‘tish to ‘g ‘ri siljitilganda tunnel tok hosil bo‘lmaydi va VAX ning to ‘g ‘ri shahobchasi diffuziya toki hisobiga hosil b o ‘ladi. Ushbu diodlam ing teskari shahobchasi elek tronlam ing tunnellanishi bilan aniqlanadi (3.12b-rasm) va ular
deb ataladi. U lar tunnel diodlam ing bir ko‘rinishi bo‘lib, radiotexnik qurilm alarda detektorlar, signallar sathi past b o ig a n d a , aralashtirgich sifatida ham da kalit qurilm alarda ishlatiladi. 3 .6 . 0 ‘t a y u q o r i c h a s t o t a l a r d a i s h l o v c h i d i o d l a r
generatsiyalovchi diodlam ing bir ko‘rinishini tashkil etadi. Yuqori chastotalarda uning VAXida,
o ‘tishda ko‘chkili teshilish sodir b o ‘lganda, m anfiy qarshilikka ega soha hosil boMadi. A gar KUD rezonatorga joylashtirilsa, unda chastotasi 100 Gs gacha boMgan so‘nmas elektr tebranishlar hosil boMadi. OMa yuqori chastota ( 0 ‘Y U CH )larga 300 M Gs dan 300 GGs gacha diapazondagi tebranishlar kiradi va detsim etrli, santimetrli, m illimetrli toMqin uzun- likdagi tebranishlam i o ‘z ichiga oladi. 64
0 ‘YUCH diapazondagi tebranishlam i KUDlar yordamida gene ratsiyalash va kuchaytirish uchun ikkita shart qanoatlantirilishi zarur: a) diodga tashqi o ‘zgarmas kuchlanish berilganda, uning tuzilmasi m a’lum uchib o ‘tish vaqtiga ega bo‘lgan elektronlar to ‘plamlari hosil boNishini ta ’minlashi kerak; b) diod albatta RLC parametrlari tarqoq tebranish konturga ekvi- valent 0 ‘YUCH rezonatorga ulanishi kerak. Bunda uchish vaqti bilan aniqlanadigan davriy takrorlanuvchi elektronlar to‘plami o ‘z energiyasini signalni kuchaytirishga yoki rezo- natordagi q u w a t yo‘qotishlam i kom pensatsiyalashga sarflaydi va shu bilan so‘nmas tebranishlami saqlab qoladi. Kuchaytirish yoki generatsiyalash rejimiga mos shartlami elektron asboblam ing
(MDQ) bilan xarakterlash qabul qilingan. Elektron asbobda MDQ ning mavjudligi uni energiya yutuvchi sifatida em as, balki o ‘zgaruvchan tok energiyasi manbai sifatida qarash kerakligini anglatadi. KUD - yarim o‘tkazgich asbob bo‘lib, uning ishlash prinsipi 0 ‘YUCH diapazonda zaryad tashuvchilam ing ko‘chkisimon ko‘payishi va ulam ing elektr m aydon ta’sirida uchib o ‘tishi natijasida MDQ hosil bo‘lishiga asoslanadi. Hozirgi vaqtda K U D lar millimetrli toMqin uzunligida eng katta q u w a tli 0 ‘YUCH tebranishlar hosil qiluvchi qattiq jism li manbalaming biridir. 10 GGs chastotada uzluksiz tebranishlam ing maksimal quw ati, FIK 40 % boMganda, 10 Vt lam i tashkil etadi. K o‘chki toki shovqinlari yuqori boNgani sababli, KUD asosidagi kuchaytirgichlar shovqin koeffitsiyenti 30-40 dB ni tashkil etadi va KU D lam ing kuchaytirgich sifatida ishlatilishini cheklaydi. KUD asosi dagi q u w a t kuchaytirgichlar radioreleli va sun’iy yo‘ldoshli aloqa tuzilm alarida qo‘llaniladi. KUD tuzilmasi va KUD asosidagi generatom ing elektr sxemasi 3.13-rasm da ko‘rsatilgan. RLC m ikroto‘lqinli rezonatom i tashkil etadi. KUD da xususiy avtotebranishlami tashqi rezonans kontursiz ham uyg‘otish mumkin. KUD parametrlari va teskari kuchlanish
qiymati shunday tanla- nadiki,
o ‘tishdagi elektr m aydon kuchlanganligi E l ~ 105 V/sm, /-sohada esa
5-10 kV/sm bo‘lsin. Elektr maydon kuchlanganligi
ga yetganda yarim o‘tkazgich kristall panjarasi atom larining zarbdan ionlashuvi boshlanadi. Zarbdan ionlashuv natijasida zaryad tashuvchilam ing ko‘chkisimon ko‘payishi 65
kuzatiladi. E lektr maydon kuchlanganligi i - sohada E t 0 ' y dan katta bo‘lgani sababli zaryad tashuvchilar drey f tezligi m aydon kuchlan- ganligiga b o g ‘liq boMmaydi va V to ‘ y ~ Ю7 sm /s ni hosil qiladi. p n i ri 3.13-rasm. KUD asosidagi generator elektr sxemasi. E lektr zanjirlarda doim mavjud bo‘ladigan elektr toki yoki kuchlanishi fluktuatsiyalari hisobiga sxem ada hosil boMgan birlamchi tebranishlar qurilmani generatsiyalash rejim iga oMkazadi. Tebranish konturida elektr maydonning o ‘zgaruvchan tashkil etuvchisini belgi lovchi
sin
cot o ‘zgaruvchan kuchlanish hosil qilinadi M usbat
yarim davrlarda p -n oMishda elektron - kovak juftliklar generatsiyalanadi.
ortib borishi bilan vaqt birligi ichida hosil boMayotgan zarrachalar soni shunday ortadiki,
m usbat yarim davri oxirida eng ko‘p zaryad tashuvchilar hosil boMadi. K ovaklar ' -л oMishdan p~- sohaga siljiydi, elektronlam ing asosan ko‘p qism i Q zaryadli to ‘plam sifatida p"-n oMish maydoni hisobiga L qalinlikka ega boMgan va drey f qatlami deb ataluvchi
- sohaga o ‘tadi. D reyf qatlam ida elektronlar o ‘rtacha
tezlik bilan л - sohaga siljiydi. E lektr maydon tezlatuvchi m aydondan sekinlatuvchi m aydonga oMish vaqtida elektronlar to‘plami dreyf sohasida harakatlana boshlaydi. A gar drey f qatlam i uzunligi
da elektronlam ing uchib oMish vaqti x DR
tebranishlar davri yarmiga yaqin ( t dr = T/2) qilib olingan boMsa, elektronlar to ‘plami
ning butun uzunligida yuqori chastotali maydon bilan torm ozlanadi va unga o ‘z energiyasini berib boradi. Kinetik ener giya uzatilishi elektronlar to‘plam ining kristall panjara bilan to‘qna- shuvlari orasida sodir boMadi.
sin
cot
. (3.14) 66
Elektronlar o ‘zining bir qism energiyasini yuqori chastotali m aydonga uzatishi KUD M DQka ega ekanini anglatadi. 0 ‘YUCH m aydonga energiya uzatishning maqbul shartidan
= 7 /2 kelib chiqqan holda, UD li generatom ing ishchi chastotasi / ni baholaymiz = 5
bz . - (3.15) T 2rM
2L Z. =10 mkm ni tashkil etganda/ = 5 GGs b o ia d i. Hisoblab topilgan chastota
ko‘rilgan rejim esa uchib o ‘tish rejimi deb ataladi. G eneratsiyalovchi diodlam ing boshqa turini Gann diodlari tashkil etadi.
Gann diodlari (GD) - bir jinsli yarim o‘tkazgichda Gann effekti hisobiga M DQka ega yarim o‘tkazgich asbob. Hajmiy rezonatorga ulangan GD 0 ‘Y UCHli garmonik tebranishlar generatsiyalashga qodir. Diod uzunligi 10'2-И 0'3 smli bir jinsli yarim o‘tkazgich plastinadan iborat. Plastinanig qaram a-qarshi tom onlarida katod К va anod A deb ataluvchi metall kontaktlar hosil qilinadi. Gann diodlarini hosil qilish uchun
n - turli GaAs, InSb, InAs va InP kabi birikmalardan foydala niladi. Diod tebranish konturiga ulanadi. Gann diodi kontaktlariga kuchlanganligi 3-103 V/sm ga yaqin elektr maydon hosil qiluvchi doimiy kuchlanish berilganda uning hajm ida chastotasi 60 GGs gacha b o ‘lgan elektr tebranishlar hosil boMadi. Elektr tebranishlar q u w a ti 10 15 Vt gacha boMadi, diodning FIKi esa 10^12 % ni tashkil etadi. GD asosidagi generatom ing 10 GGs chastotadagi maksimal q u w a ti 2 V tga yaqin (FIK 9-45% ). Chastota ortishi bilan u I / / 2 qonun bo‘yicha kamayib boradi. Bunday natijalar
rejimida olingan. GDlari ko‘chm a radiolokatorlarda, aloqa tizimlarida, shuningdek, mantiqiy elem entlar sifatida va boshqa qurilmalarda keng qoMlaniladi. B ir jinsli,
turli GaAs va InP kristallarida Gann effekti asosini vohalararo o ‘tish deb ataluvchi davriy tok impulslari hosil boMishiga olib keluvchi oMish tashkil etadi. Qutbli yarimoMkazgichlarda o ‘tkazuv- chanlik zonasi energiyalar oraligM bilan bir-biridan ajratilgan bir nechta m inim um ga yoki vohaga ega. Soddalashtirish uchun, oMkazuvchanlik zonasi bosh voha 1 va ekvivalent voha 2 dan iborat deb hisoblanadi (3.14-rasm). GaAs uchun APFy=0,36 eV,
eV.
67 vz Masofa 3.14-rasm. Gann effektini tushuntiruvchi energetik diagramma. Elektronlar (kovaklar) effektiv massasi material turiga, kristall tuzilishiga ham da zaryad tashuvchilar energiyasiga bog‘liq, chunki kristall panjara xususiy elektr m aydoni tezlanishiga ushbu zarrachalar ta ’sir etadi. GaAs kristallida elektronlam ing yuqori - 2 vohadagi effektiv massasi m£/T2= l , 2m, pastki voha 1 dagisi esa
ni
tashkil etadi, bu yerda, m - vakuum dagi erkin elektronning massasi. Ikkinchi tom ondan, elektronlar effektiv m assasi ortgani sayin ulam ing harakatchanligi /у « ( т дғ) ’3/2 - Г 1/2 qonunga binoan kamayadi, bu yerda, T - kristallning absolut tem peraturasi. Shuning uchun yuqori voha og‘ir elektrolarining harakatchanligi = 1 0 0 sm2/[V-s], pastki voha yengil elektronlarining harakatchanligi esa A, = 5 0 0 0 sm2/[V-s] ni tashkil etadi. Shunday qilib, berilgan tem peraturada o ‘tkazuvchanlik zonasida bir vaqtning o‘zida yengil va og‘ir elektronlar mavjud. Bolsman taqsim otiga (1.5-form ulaga qarang) m uvofiq xona tem pera-turasida elektronlam ing ko‘p qismi pastki vohada to ‘planadi. A gar diodga katta bo‘lmagan potensiallar farqi berilsa, unda elektronlam i tezlatuvchi m aydon hosil boMadi (3.15-rasmda 1-2 soha). Elektronlar $ = u E
tezlikka erishadilar va
diodda D R r ‘ l ^
j(E ) = qnlvDK(E) = q n ^ E
tok hosil boMadi. Tok hosil boMishida yuqori voha elektronlarining ulushi, ular konsentratsiyasi kichik boMgani sababli, hozircha juda kichik. 68
1------------------------ 1---------------1------------------- 1------------------ r — 0 F 4 8 1 2 1 6 2 0 b ° ,x E, KV/sm 3.15-rasm. D reyf tezlikning elektr maydon kuchlanganligiga bogMiqligi. Y arim o‘tkazgichga berilgan elektr maydon
ortishi bilan kristall tem peraturasi ortadi, shu bilan bir qatorda elektronlam ing o ‘rtacha energiyasi ham ortadi. E B 0 -s ~ 3,2 kV/sm ga yetganda GaAs kristalli elektronlari APT; potensial to ‘siqni yengib o ‘tish uchun yetarli energiya oladi. N atijada pastki voha elektronlardan bo‘shab, yuqoridagisi esa - to ‘ladi. Bu jarayon
deb ataladi. E > E b o ‘S boMgan
m aydon ta ’sirida (3.15-rasm, 2-3 soha) elektronlaming asosiy qismi pastki vohadan yuqori vohaga o ‘tadi. Ushbu o ‘tish natijasida elektron lam ing drey f tezligi
= / / 2£’ga teng boMib qoladi va ilgarigiga qara- ganda kamayadi, hosil boMayotgan tok zichligi ham kamayadi. Elektr m aydon diodga berilgan kuchlanishga proporsional, dioddagi tok esa elektronlam ing dreyf tezligiga proporsional boMgani sababli 3.15-rasm da keltirilgan egri chiziqni diod VAXi sifatida qarash mumkin. Egri chiziqning pastga qarab ketgan sohasida, diod M DQka ega. MDQ m avjudligi, diodga passiv zanjir, masalan, rezonator ulab, tebranishlar generatsiyalovchi yoki kuchaytiruvchi sifatida foydalanish imkonini ochadi. Maydon kuchlanganligi yana ham orttirib borishi bilan dreyf tezlik to ‘yinadi
« 107 sm/s) (3.15-rasmda 3-4 soha). Statik rejimda bunday xarakteristika kuzatilmaydi. Diodning voha lararo o ‘tishlar sodir boMayotgan m a’lum tor sohasidagina elektr maydon kuchlanganligining bo‘sag‘aviy qiym atiga
erishiladi. Ush bu soha
deb ataladi. Y arim o‘tkazgich material hajmida har doim kiritm alar konsent ratsiyasi kichik boMgan soha mavjud boMadi. Ushbu 8 sohaning qar- 69
shiligi atrofidagi boshqa sohalar qarshiligiga nisbatan yuqoriroq boMgani sababli undagi elektr maydon kuchlanganligi EBo-s ga yetadi (3.16a- rasm). N atijada
sohada zaryad tashuvchilam ing pastki nimzonadan yuqoridagi nim zonaga o ‘tishi boshlanadi.
sohadagi elektronlam ing drey f tezligi kichikroq boMgani sababli ular sohadan tashqaridagi elektronlardan orqada qoladilar. N atijada kuzatilayotgan to r sohada elektr domen deb ataluvchi qo‘sh elektr zaryad sohasi vujudga keladi. Dom enning chap tom onida sust harakat- lanuvchi elektronlar, o ‘ng tom onda esa, zaryadlari tez harakatlanuvchi elektronlar bilan kom pensatsiyalanm agan, m usbat ionlar to ‘planadi. Domen hosil qilgan m aydon birlamchi m aydonga qo‘shiladi va yangi elektronlami yuqori nim zonaga oMishini ta ’minlaydi. Domendagi va undan tashqaridagi elektronlar tezliklari tenglashm agunga qadar domen zaryadi uzluksiz ortib boradi. Shuning uchun stabil dom en hosil boMishi uchun dom en hosil boMish vaqti xF dom enning katoddan anodga uchib oMish vaqti 7o
dan kichik boMmogM zamr. a) Anod Katod -* 8 b) E E b o ' s A
X 3.16 - rasm. Gann diodi tuzilmasi (a), unda elektr maydon kuchlanganligi (b) va konsentratsiyaning (d) taqsimlanishi. 70
Anodga yetgan domen so‘rilib ketadi. Shundan keyin S - qatlamda yangi domen hosil bo‘ladi va jarayon takrorlanadi. Domenlaming y o ‘qolishi va yangisining hosil boNishi diod qarshiligining o ‘zgarishi bilan davom etadi, natijada diod toki tebranishlari kuzatiladi.
70boMganda diod toki tebranishlari chastotasi f = 3T0.r /Z g a teng, bu yerda,
=Ю 7 sm/s, L - yarim o‘tkazgich uzunligi. Diodning dom enlar hosil qilib ishlash rejimi
deb ataladi. GD asosidagi generatoming sodda sxemasi 3.17-rasmda keltirilgan. Rezonator CE sig‘imli, LE induktivlikli va RE qarshilikli ekvivalent kontur bilan almashtirilgan. Generator /?£ning kichik qiymatlarida o ‘z-o‘zini uyg‘otadi va uchib o ‘tish rejimi amalga oshadi. Ushbu rejimda yuklamadagi q u w at domen hosil qiladi, diodning qolgan qismi passivdir. Shuning uchun diodning FIK bir necha foizdan oshmaydi. 3.17-rasm. Gann diodi asosidagi sodda generator sxemasi. GD asosidagi generatom ing ko‘rib chiqilgan rejimi bir necha GGs chamasidagi chastotalar uchun o ‘rinli bo‘lib, tranzistorlar asosidagi anchagina yuqori FIK ga ega bo‘lgan generatorlar bilan raqobatlasha olmaydi. 10 GGs dan yuqori chastotalarda GDlari
(XZTCH) rejim ida ishlatiladi. Diod RE qarshiligi katta rezonatorga joylashtiriladi. Bunda statsionar domen hosil boMmaydi va u diod anodiga yetguncha so‘nib ketadi. Generatsiyala- nayotgan tebranshlar chastotasi rezonator chastotasi bilan aniqlanadi. XZTCH rejim ida 160 GGsni tashkil etuvchi ishchi chastotalarga erishi ladi. GD asosidagi santimetrli diapazonda qayta generatsiyalovchi kuchaytirgichlam ing kuchaytirish koeffitsiyenti 6-10 dB, chiqish q u w a ti 1 Vt gacha va FIK 5 %gacha boMadi. Ulam ing shovqin koeffitsiyenti maydonli tranzistorlar asosidagi kuchaytirgichlam ing shovqin koeffit- siyentidan yuqori. Shuning uchun ular oraliq kuchaytirgich kaskadlarda ishlatiladi. о
о 71
|
