X-(rentgen) nurlarining ochilishi (nemis olimi V. Rentgen,1896-kashf etib "X" nu deb atagan)

• 
  x-(rentgen) nurlarining ochilishi (nemis olimi V.Rentgen,1896-kashf etib “X” nu deb atagan)
  
• 
  Radiaktivlikning kashf etiishi (fransuz olimi A.Bekkerel 1896-yil.
  
• 
  Elektronning kashf etilishi (ingiliz olimi J.Tompson 1897-yil.
  
• 
  Atom yadrosi zaryadining elementning davriy sistemadagi tartib raqamiga tengligi(ingiliz olimi D.Mozli 1913-yil).
  
• 
  Yadro tuzilishi praton neytron nazariyasining yaratilishi (rus olimi D.D.Ivanenko va E.N.Gapon hamda nemis olimi V.Geyzenberg 1932-yil
  
• 
  1895-yiliingiliz olimi Kruks gazlarda elektr zaryadini o’rganib (Kruks naychasi),manfiy qutb (katod)dan nur chiqishini va uning oddiy nurdan farqlanib , magnit maydoni tasirida “og’ishi”ni aniqladi.Bu manfiy zaryadli zarrachalar oqimini Kruks “katotod nurlari”deb atadi.
  
• 
  Tarkibning doimiylik qonuniga 1799-1808- yilda Joze Prust kashf etgan
  

• 
  1620-yilda A.Sala erituvchilarni suvli,kislotali,yog’li sinflarga ajratdi
  
• 
  1718-yilda E.Joffrua moddalarning o’xshashlik jadvalini tuzdi.
  
• 
  XVIII asrda 30 ga yaqin element ma’lum edi.
  
• 
  XIX asrda 60 dan ortiq element ma’lum bo’ldi.
  
• 
  Sistemalashtirish muammosini 1869-yilda rus olimi D.I.Mendeleyev muvaffaqiyatli hal qildi
  

KIMYOVIY BOG’LANISHNING TURLARI.

Kimyoviy bog’—ikki yoki undan ortiq atomlarning o’zaro tasirlashuvi bo’lib kimyoviy barqaror ikki yoki ko’p atomli sistemalar (Masalan: molekula va kristall) vujudga keladi.

• 
  Bog’ yo’nalganligi—molekulaning fazoviy strukturasini shakini belgilaydi.
  
• 
  Bog’ qutibliligi – bog’ o’qi atrofida umimiy elektron juftining taqsimlanishi assimmetriyasi bilan belgilanadi.
  
• 
  Bog’ karraligi – atomlarni bog’lab turuvchi elktron juftlar soni bilan aniqlanadi.
  
• 
  Bog’ uzunligi – atom yadrolari orasidagi masofaning muvozanat holati (nm larda o’lchanadi).
  
• 
  Bog’ energiyasi – bog’ni uzish uchun bajariladigan ishga teng (kJ/mol larda o’lchanadi).
  
• 
  Atomlarning umumiy elektron juftlari yordamida bog’lanish – kovalent bog’lanish deyiladi.
  
• 
  Atomlar elektron biriktirishi yoki yo’qotishidan hosil bo’lgan zarralar – iyonlar deb ataladi.
  
• 
  Ionlardan hosil bo’lgan birikmalar – birikmalar deyiladi.
  
• 
  Ionlar orasidagi bog’ – ion bog’ deyiladi.
  
• 
  Elektronlar berish jarayoni oksidlanish deb yuritiladi.
  
• 
  Elektronlar qabul qilish jarayoni qaytarilish deb yuritiladi.
  
• 
  Ion bog’lanishli moddalar odatdagi sharoitda qattiq moddalardir.
  
• 
  Elektromanfiy (metalmas) atomlarning vodarod atomlari or-qali bog’lanish vodarod bog’lanish deyiladi.
  
• 
  Valentlik – bu ma’lum element atomining qat’iy belgilangan sondagi boshqaa element atomlari bilan birika olish imkoniyati.
  
• 
  Oksidlanish darajasi – atom ionga aylangan holda molekuladagi atomda hosil bo’luvchi shartli zaryad.
  
• 
  Bir xil atomlardan hosil bo’lgan molekulalardagi atomlarning oksidlanish darajasi nolga teng.
  
• 
  Vodarod metall gidridlarida -1, qolgan barcha birikmalarida +1 oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Kislarod ko’pchilik birikmalarda -2, ftorli birikmalarda +2, peroksidlarda (E—O – O – E) -1 oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Ftor barcha birikmalarida +1 oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Ishqoriy metallar barcha metallarda +1 oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  II guruh bosh guruhcha elementlari barcha birikmalarida +2 oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Oddiy moddalardagi atomlar (0) oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Ko’p elemenlar o’zgaruvchan oksidlanish darajasiga ega.
  
• 
  Elementning eng yuqori oksidlanish darajasi uning davriy sistemada joylashgan guruh raqamiga ega.
  
• 
  Metallmaslarning vodorod bilan birikmalarida oksidlanish darajalari -4 dan -1 gacha o’zgaradi. Bu metallmas atomi vodorod atomlaridan tortib oladigan elektonlan soni bilan aniqlanadi.
  

ELEKTROLITLAR VA NOELEKTROLITLAR.

• 
  Eritmalari va suyuqlanmalari elektr tokini o’tkazadigan moddalar elktrolitlar deyiladi . Eritmalari va suyuqlanmalari elektr tokini o’tkazmaydigan moddalar noelektrolitlar deyiladi. Elektrolitmaslarga qutbsiz kovalent bog’lanishli moddalar hamda metan , karbonat angidrid, shakar, spirtlar va distillangan suv kiradi.Ionlar musbat zaryadlangan (kationlar) yoki manfiy zaryadlangan (anionlar) zarralardir.
  
• 
  Ion bog’lanishli birikmalarning suvda eritilganda ionlarga ajralishiga dissotsatsiya deyiladi.
  

KUCHLI VA KUCHSIZ ELEKTROLITLAR

• 
  Dissotsiyalangan molekulalar sonining erigan modda molekulalarining dastlabki soniga nisbati elektrolitning dissotsiyalanish darajasi deb ataladi va a – (alfa) harfi bilan belgilanadi.Dissotsiyalanish darajasi 0 dan 1 gacha bo’lgan birliklarda yoki 0 dan 100% gacha bo’lgan birliklarda ifodalanadi.
  
• 
  Dissotsiyalanish darajasi nisbatan yuqori bo’lgan elektrolitlar kuchli elektrolitlar deyiladi.Ular har qanday konsentratsiyadagi eritmalarda amalda ionlarga to’la dissotsiyalanadi. Ko’pchilik tuzlar (NaCl, KNO3, Ba(NO3)2, FeSO4), kislotalar (HClO4, HNO3, H2SO4, HCl, HBr, HI) va ishqorlar(NaOH, KOH, Ca(OH)2) kuchli elektrolitlar hisoblanadi. Dissotsiyalanish darajasi suyultirilgan eritmalarida ham kichik qiymatga ega bo’lgan elektrolitlar kuchsiz elektrolitlar deb ataladi. Baecha organik va bazi nooeganik kislotalar (H2SO3, HClO, H2S va b.q.), ammoniy gidroksid, metallarning erimaydigan gidroksidlari suv kuchsiz elektrolitlar hisoblanadi.
  

TUZLARNING GIDROLIZI.

Toza suv juda ham kuchsiz elektrolit hisoblaninb uning dissotsiatlanish darajasi a = 10 -9 ga teng.

• 
  Kuchli asos va kuchli kislotalardan hosil bo’lgan tuzlarning eritmalari muhiti neytral bo’ladi. Ya’ni bunday tuzlar gidrolizlanmaydi. “Gidroliz” so’zi yunoncha “gidro” – suv, “lizis” – parchalayman degan ma’noni anglatadi.
  
• 
  Alyuminiy nitrat bo’lgan kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuz. Bunday tuzlar gidrolizlanadi. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning suvdagi eritmasining muhiti kislotali bo’ladi.
  
• 
  Natriy karbanat kucli asos va kuchsiz kislotadan bo’gan tuz. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar suvda eritilganda eritma muhiti ishqoriy bo’ladi.
  
• 
  Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar to’liq gidrolizga uchraydi. Tuzlar bilan suv orasida sodir bo’ladigan reaksiyalar gidroliz reaksiyalaridir.
  
• 
  Tuzlarning dissotsiyalanishidan hosil bo’gan ionlarni suv bilan o’zaro tasirlashuvidan kuchsiz elektrolitning hosil bo’lishi gidroliz deb ataladi.
  

UGLEROD GURUHIDAGI ELEMENTLARNING UMUMUY TAVSIFI.

• 
  Uglerod guruhiga C, Si, Ge, Sn, Pb elementlari kiradi.
  
• 
  Uglerod gurihi elementlari p – elementlar oilasiga mansub.
  
• 
  Valentligi II va IV ga teng.
  
• 
  Yuqori oksidlanish darajasi +4. CO2, SiO2.
  
• 
  Quyi oksidlanish darajasi -4. CH4, Mg2Si.
  
• 
  Uglerod – tirik tabiat, o’simlik va hayvonot olamining hamda ko’mir, neft, torf asosini tashkil qiladi.Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi.Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir.Kristall panjaralar tuzulishiga asosan fizik hossalari bilan farq qiladi.
  
• 
  Olmos – tabiatdagi eng qattiq moddadir. Toza olmos rangsiz, tiniq, nur singdirish hususiyat kuchli, yaltiroq kristall tuzulishiga ega.Olmos issiqlikni yahshi o’tkazadi ammo elektr tokini deyarli o’tkazmaydi.Texnik olmos sun’iy usulda olinadi.
  
• 
  Grafit – metall yaltiroqligiga ega bo’lgan, yumshoq, qora rangli krisstal modda.Grafitda uglerod atomlari qatlamlar holida joylashgan. Bir qatlam tekisligida joylashgan uglerod atomlari orasidagi bog’dan, qatlamlararo uglerod bog’lari kuchsizroqligi uchun qattiq yuzaga ishqalanganda grafit yemiriladi.
  
• 
  Karbin – uglerodning sun’iy olingan allotropik shakl o’zgarishi bo’lib, atomlar chiziqli tuzilishda bog’langan. Karbinning zichligi va qattiqligi grafitnikidan yuqori olmosnikidan kichikroq. Karbin kimyoviy inert, qora kukun, yarimo’tkazgich xossasiga ega modda.
  
• 
  Fulleren – uglerodning80- yillar oxirlarida kashf qilingan allotropik shakl o’zgarishi.80 dan ortiq uglerod atomlarining 20 ta oltiburcha va 12 ta beshburchakdan iborat ikosaedr shaklida mavjud. U gazsimon uglerodning qattiq holatga o’tishida oz miqdorda hosil bo’ladi.