X xromosomalar birikkan holdagi irsiylanish

3-modul.15- mavzu.
X xromosomalar birikkan holdagi irsiylanish.

X xromosoma birikkan holda irsiylanish jins genetikasining tarkibiy qismi hisoblanadi .Ayrim hujayralarda X xromosomalar o'za robirikkan holatda uchraydi. Natijada meyoz bo ’linishda bir gametaga albatta o’zaro birikkan ikkita X xromosoma yo'naladi. Ikkinchi gametada esa X xromosoma tamomila bo'lmaydi. Bundayhoatda irsiylanish qanday bo ’lishini o limlar drozofila mevapashshasida tana rangini avloddan -avlodga berilish imisolida o'rganganlar. Sariq tanali urg'ochi drozofila bilan kulrang tanali erkak drozofila chatishtirilsa, jinsiy xromosomalar meyoz jarayonida normal tarqalganda F| da barcha urg ’ochi pashshalar kulrang tanali. erkak pashshalar esa sariq tanali b o ’ladi. A yrim holatlarda esa sariq tanali urg ’ochi pashshanin g ba'zilari kulrang tanali erkak drozofila bilan chatishtirilganda . I; t da doimo urg'ochi pashshalar sariq tanaii, erkak pashshalar esa kulrang tanali bo'lishi kuzatilgan. Mazkur hodisa faqat meyoz jarayonida ikkita X xrom osom a o ’zaro birikkan bo’lib, bir gametaga tarqalganda, ikkinchi gam etada esa X xrom osom a b o ’lm aganda ro’y berishi aniqlangan. Sitologik tekshirishlar sariq tanali urg ’ochi pashshalarda ikkita X xromosoma uchlari bilan birlash g ani, umumiy sentromeraga ega ekanligini ham daularda Y xromosoma borligini ko’rsatadi. Binobarin drozofila mevapashshasida sariq tana belgisini avloddan –avlodgayuqorida qayd etilgan usulda irsiylanishi faqat X xromosomalar o ’zaro qismlari bilan birikkanholatda yuz berishi kuzatilad i. Y xromosoma esa hamma vaqt drozofilada erkaklik jinsi uchun indikatorlik vazifasini o ’tamasligini ko’rsatadi . Gen Y xromosomada emas, aksincha, X xromosomada joylashgan boʻlsa, u X xromosomaga birikkan gen deyiladi. X xromosomaga birikkan genlar jinsiy boʻlmagan xromosomalar (autosomalar)dagi genlarga qaraganda oʻziga xos irsiylanish xususiyatiga ega. Chunki bu genlar ayol hamda erkaklarda turli xil sondagi nusxalarga ega.

Y xromosomadagi genlar-chi?
Urgʻochilarda ikkita X xromosoma boʻlgani uchun ularda X xromosomaga birikkan genlarning ikkita nusxasi boʻladi. Masalan, meva pashshasi Drozofillada (XX urgʻochi va XY erkak jinsga ega) koʻzning oq rangini ifodalovchi gen X xromosomada joylashgan va urgʻochi pashshalarda ushbu genning ikkita nusxasi boʻladi. Agar genlar ikki xil: \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript(dominant, normal qizil koʻzli) va \text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (retsessiv, oq koʻzli) allellar shaklida boʻlsa, urgʻochi pashshalar uch xil genotip namoyon qilishi mumkin: \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript\text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript (qizil koʻz), \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript\text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (qizil koʻz) va \text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript\text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (oq koʻz).
Erkak pashshalar urgʻochilariga qaraganda boshqacharoq genotiplarni namoyon qiladi. Ularda faqat bitta X (Y xromosoma bilan juftlashgan) xromosoma boʻlgani uchun har qanday X xromosomaga birikkan genning faqat bitta nusxasi boʻladi. Masalan, koʻz rangini oladigan boʻlsak, erkak pashshalar ikki xil genotipli boʻlishi mumkin: \text X^W\text YXWYstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript, start text, Y, end text (qizil koʻzli) va \text X^w\text YXwYstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript, start text, Y, end text (oq koʻzli). Erkak pashsha qabul qilib olgan har qanday X xromosomaga birikkan gen uning tashqi koʻrinishini belgilaydi, chunki unda bundan boshqa gen nusxasi yoʻq, hatto urgʻochi retsessiv allelga ega boʻlsa-da. Erkak pashshalar X xromosomaga birikkan genlar tarafdan geterozigota yoki gomozigota deyish oʻrniga, gemizigota organizm deb ataladi.
Biz jinsga birikish qanday qilib irsiyatga taʼsir qilishini koʻrish uchun oq koʻzli urgʻochi pashsha (\text X^w\text X^wXwXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript, start text, X, end text, start superscript, w, end superscript) bilan qizil koʻzli erkak pashshani (\text X^W\text YXWYstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript, start text, Y, end text) oʻzaro chatishtiramiz. Agar bu genlar jinsiy boʻlmagan (autosoma) xromosomalarida boʻlganda edi, biz hamma avlodlar qizil koʻzli boʻladi deyishimiz mumkin edi, chunki qizil koʻzlar dominant. Quyida esa aslida nima boʻlishini koʻramiz: