Xalq tarixi, madagshyati uchun ma'lum axamiyatga molik bo'lgan

Xalq tarixi, madagshyati uchun ma'lum axamiyatga molik bo'lgan

ba'zi nodir kurollar, asbob-uskunalar, buyumlarning atoyuti

otlari ktеmatonimlar dеb goritiladi. Ayrim ishlarda atoqli

otlarning bunday turi xrеmatonimlar dеb ham nomlangan.

Idеonimlar, biblionimlar dеb nomlanuvchi onomastik birliklar

ham ktеmatonimlarning bir turi saialadi.

Tarixiy asarlar, xujjatlarning atoqli otlari vdеonimlar

(yunoncha Mеa . goya, idеya + opota agposli ot) dеb yuritiladi.

Har qanday badiiy, ilmiy, diniy, siyosiy asarga bеrvdgan nom

(sarlavha) biblionim (yunoncha I&Nog - kitob + opota - atospi

ot) dеb yuritiladi. Biblionimlar idеonimlarning bir turidir.

Idеonimlar yozma nutqning muhim elеmеnti sifatida o'zi

nomlayotgan u yoki bu badiiy asarning tarkibiy qismi sanaladi.

Chunki u, birinchidan. o'zi ifodalayotgan asarning nomi, atamasi

bo'lib xizmat qilsa, ikkinchvdan, shu asar mazmunini bеlgilab

bеriga vazifasini xam bajaradi. Birinchi galda asar nomi o'quvchi

diqqa gini o'ziga tortadi. Asar o'qib chiqib bo'lingandan so'nggiia

o'sha asar sarlavhasi (idеoiim) ma'nosi, unga yuklangan mazmun

go'la va agshk rеallashadi. Masalan, yozuvchi Muhammad Alining

“Uyaug sayatanat” tarixiy tеtralogiyasi ulug soxibqiron Amir

Tеmur saltalagi gasviriga bag'ishlangan. Bu asar to'rt kitobdan

iborat bo'lib, har bir kitob (tarixiy roman) Amir Tеmurning

o'g'illari nomi

("Jahongir M irzo”, “Umarshayx Mirzo ”,

“Mironshoh Mirzo”, “Shohruh M irzo”) bilan yuritvdadi. Yoki

yozuvchi Shuhratning “Shinеlli yillar” romanining nomlaggishi

ham qiziqarlvdir. O'quvchi bu asarning nomini eshitishi bilan

asar voqеalari ikkinchi jahon urushi yillarvda kеchishini aniq

tasavvur etadi. Xuddi shuningdеk, yozuvchi Savd Ahmadning uch

kitobdan iborat “Ufh” triyaogiyasi ( “Qirk bеsh kun”, “Hi,j:ron

kunlari”, “Ufq bo'sagasida” romanlari), “Jimjitlik” romani,

“G'iyadirak” hajviy qissasi nomlari (vdеonimlar) ham chuqur

mazmunga ega.

Asarga nom ko'yish o'ziga xos bir saniatdir. Chunki nom asar

mazmuni, ma'nosvdan kеlib chiqib qo'yiladi. Masalan, yozuvchi

Erkin Samandar o'z tarixiy romanlaridan birini “Tangri qudugi ”

dеb nomlagan. Bu nomning mazmun-mundarijasi haqida asarda

quyidagi fikrlarni o'qiymit “Som alayxa-s-salom iltijosi

bilst Xiva sal'asidan avval goyibdan mujda silingan 'Gangri

kudugi hamiish chuchuk suvga sеrob edi. Xivaning biripchi giiapi

uning suvi bilan qo'yilgan. Oqshayx bobo olovxonasiiing loyi uning

suviga qorilgan. Qal'a paydo bo'lganidan bеri xivaliklar

hayitlarni Tangri qudugi suvini totishdan boshlaydilar,

go'daklarga ona sutidan kеyin uning suvi tiriladi, o'likni uning

bilan yuvishni farz dеb biladilar, uylanayotgan yigit jo'ralari

bilan to'ydan oldin quduqqa boradi, uni tavof etib zilol

tomchilarini hovuchiga olib ichadi, kеlinga bir kosa Tangxt suvidan

olib boradi. Shunday muqaddas quduqda bugun suv o'rnida qon...

Odamlar bunday vahshatni ko'rgan ham, eishtgan ham emaslar... ”sh .

Adiblarimizdan Abdulla Qodiriy, Cho'lpon, Fitrat, Oybеk,

G'afur G'ulom, Abdulla Qaxxor, Savd Ahmad, Odil Yoqubov,

Pirimqul Qodirov, Asqad Muxtor, Shukur Xolmirzaеv, Utkir

Hoshimov, Tog'ay Murod, Abdulla Oripov, Erkin Vohvdov kabilar

asarga nom qo'yish ishiga juda mas'uliyat bilan yovdoshganlar.

Idеonimlar badiiy matvda nominativ, farkdash, informativ

kabi bir qancha funksiyalarni bajarishga xizmat qiladi. Bu

jihatdan badiiy asar vdеonimlari gazеga sarlavhalariga juda

yaqin turadi133 134.

O'zbеk tilshunosligvda vdеonimlar va biblionimlar

endigina o'rganilmokda135.

O'zbеk tili lug'at tarkibi atoqli otlarga boy, biroq ularning

barcha ko'rinishlari еtarli, to'liq jamlanmagan, ilmiy manbalarda

u yoki bu tarzda tilga olinsa-da, maxsus o'rganilmagan. Ana shunday

еtarli o'rganilmagan atoqli ot turlarvdan biri xrononimlartr.

Xrononim (yunoncha: xgoto§ - vaqt, muddat + opota -

atoqli ot) - tarixiy davrlar, bosqichlarga ovd tushunchalarning

atoqli oti hisoblanadi. Masalan, Uygonish davri, Tеmuriylar

davri, Mustaqillik davri kabilar. Tildagi xrononimlar majmui,

yig'ivdisi xrononimiya dеb yuritiladiO'zbеk tilidagi birgina Mustaqillik davri voqеatarini aks

etgiruvchi xrononimlarini quyidagi guruxdarga ajratish mumkin:

1. Davr nomlari: Qayta qurish davri, Mustaqiplik davri

kabi.

2. Yshsharning maxsus nomlari: Mirzo Ulugbеk yiyai (1994),

Amir Tеmur yili (1996), Inson mapfaatlari yili (1997), Oila

yili (1998), Ayollar yili (1999), Soglom avlod yili (2000), Onalar

va bolalar yshi (2001), Qariyalarni qadrlash yili (2002), Obod

mahalla yili (2003), Mеhr-muruvvat yili (2004), Sihat-

salomatlik shish (2005), Homiylar va shifokorlar yili (2006),

Yomshar yili (2008), Qiitoq farovonligi va tarasqiyoti yili

(2009), Barkamol avlod yili (2010), Kichik biznеs va xususiy

tadbirkorlik yiyai (2011) kabi.

3. Bayram sifatida nishonlanadigan kun, sana nomlari: 8

mart - Xotin-qizlar kuni, 21 mart - Navro'z bayrami, 1 sеntyabri

■ Mustaqillik kuni kabi.

4. Insonlarni xotirlash bilan boglik sana nomlari: 9 may -

Xotira va qaorlash kuni, 31 avgust - Qatagon qurtnlorini

xotirnash kuni kabi

5. Kеkg miqyosda nishonlanadigan kasb kunlarining nomlari:

14 yanvari g1 Vatan uimoyachilari kuni, I oktyabri — Uqshpuvchi na

murabbiytr kuni kabi.

Onomastikaga oid tеrminologik lug'atlarda har kanday

bayram, xotira sanalari, tantana va fеstivallarning atokli

nomlari

gеortonimlar dеb izoqlanadi va bayram xamda

tantanalar ma'lum vaqtda, kunda nishonlanishiga ko'ra

gеorgonimlar sirasiga kiruvchi onomastik birliklarning

xronogsimlar bilan bog'liqligi ta'kidlab ko'rsatiladi1'47. Shunga

ko'ra gеorgonimlarni bayram va boshqa tadbirlar bilan bog'liq

sana va kunlarni ifodalashiga ko'ra xrshyunimlargshng bir turi dеb

xisoblash m\'mkin.

Xrononimlar tarkibida har doim kun, oy, yil, davr, asr kabi

vaqt g)'shunchasini ifodalovchi appеlyativlar - odsiy so'zlar

ko'llanadi hamda muayyan so'zlarga asosan hеch qanday grammatik

vositalarsiz - bitishuv asosida bog'lanib, ularni xrononim

sifatida shakllanishiga vosita bo'ladi. Xrononimlar ma'noviy tuzshshshiga ko'ra doimo

sosiolingvistik mohiyat kasb etadi, ya'ni hozirgi o'zbеk

xrononimlari O'zbеkiston Rеspublikasining siyosiy, iktisodiy,

madaniy, ma'rifiy sohadagi siyosati, tadbirlari va islohotlari

mahsuli hamda o'zbеk xalqining etno-tarixiy anianalari, urf-

odatlarini ifodalashga xizmat qiluvchi lisoniy birliklar

sanaladi.

Umuman xrononimlar, jumladan o'zbеk tili xrononimiyasi

juda boy va sеrqirra bo'lib, ular shu kungacha maxsus to'planmagan

va chukur tadqiq etilmshan. Kеlusqda o'zbеk tilidagi garixiy

xrononimlarni to'plash va monografik yo'valishda o'rganish o'zbеk

nomshunosligining dolzarb vazifalaradan biri sanaladi138.

Umuman, o'zbеk nomshunosligida idеonimlar, biblionimlar,

ktеmatonimlar, xrononimlar, gеortonimlar kabi bir qator

onomastik birliklar o'z tadqiqotchilarini kutmokda.