«xalqaro audit» fanining predmeti, ob’ekti va metodi

Auditning muhimlik va tavakkalchilik darajasini aniqlash

Muhimlik - hisobotda keltirilgan va unchalik ham ahamiyatli deb hisobga olinmagan, yuz berishi mumkin bo’lgan xato summaning maksimal chegarasidir. Hisobotdagi ayrim ko’rsatkichlar va ilovalardagi ba’zi bir axborotlar unchalik ham to’g’ri bo’lmaydi. Ammo bu bilan hisobot to’lig’icha noto’g’ri va real holatni ifodalamaydi degan fikrga bormaslik kerak.

Auditda muhim deb xo’jalik yurituvchi sub’ektni moliyaviy hisobotining haqiqiyligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan vaziyat tan olinadi.

Moliyaviy hisobotning barcha muhim tomonlaridan haqiqiyligi deb mazkur hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to’g’ri xulosalar chiqarishi hamda to’g’ri qarorlar qabul qilishi mumkin bo’lgan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari aniqligining darajasi tushuniladi. Ma’lumotning muhimligi – bu uni mazkur ma’lumotdan foydalanuvchining qarorlariga ta’sir ko’rsata oladigan bo’lish xususiyatidir.

Muhimlikning darajasi deganda moliyaviy hisobotni buzib ko’rsatishni eng yuqori darajasi tushuniladi. Ushbu darajadan boshlab hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to’g’ri xulosalar chiqarishi hamda to’g’ri qarorlar qabul qilishi lozim.

Muhimlik darajasining mutlaq ko’rsatkichini aniqlash vaqtida auditor audit o’tkazilishi lozim bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisoboti haqiqiyligini ta’riflaydigan eng muhim ko’rsatkichlarni (moliyaviy hisobotning bazaviy ko’rsatkichlari) asos qilib olishi lozim. Xatolar quyidagicha bo’lishi mumkin:

• 
  hisob-kitoblardagi xatolar (amortizatsiya summasini hisoblashdagi arifmetik xatolar);
  
• 
  alohida ko’rsatkichlar baholanadi. Masalan, nomoddiy aktivlarning foydali ishlatilish muddati va hokazo.
  

Auditor bu xatolarni topsa, mijoz hisobotda bu xatolarni to’g’rilashi lozim.

Auditor quyidagi hollarda xatolarni hisobga olmaydi:

• 
  mijoz hisobotiga ta’sir qilmaydigan kichik xatolar;
  
• 
  buxgalteriya hisobotini e’lon qilish muddatini uzaytirish mumkin bo’lgan kichik xatolarni to’g’rilashga ketadigan vaqt va boshqalar.
  

Shunday hollarda auditor hisob ko’rsatkichlaridagi xatolarni inobatga olmaydi va hisobotni to’g’ri va ishonarli deb e’lon qiladi.

Ko’pgina auditorlar ko’rsatkichlardan chetga chiqish 5%gacha bo’lsa, sezilarli emas, 10%dan ko’p bo’lsa, moddiylik deb hisobga oladi.

Auditor quyidagi hollarda muhimlikni ko’rib chiqishi lozim:

• 
  auditning taomillarining tabiati, vaqti hamda chuqurligini belgilash vaqtida;
  
• 
  buzib ko’rsatishlarning ta’sirini baholash vaqtida. Moddiylikni baholashda hisobda quyidagi omillar qabul qilinadi:
  
• 
  xatolarning absolyut chegarasi;
  
• 
  xatolarning muayyan chegarasi;
  
• 
  hisobot moddalarining mundarijasi;
  
• 
  aniq sharoitlar;
  
• 
  noaniqliklar;
  
• 
  summalardagi xatolar.
  

Xatolarning absolyut chegarasi. Xatolarning miqdor qiymatida ifodalanadigan ko’rsatkichdir. Bu moddiylikni baholashning asosiy mezoni sifatida qaralmasligi lozim.

Muayyan chegara. Bu baho foizlarda o’rnatiladi.

Hisobot satrlarining mundarijasi. Bu sifat omili bo’lib, moddiylikni aniqlashda muhim ahamiyatga egadir.

Aniq sharoit. Auditor moddiylikni baholashda, hisobot kimga taqdim qilinishini inobatga olishi kerak. Agarda hisobot foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan bo’lsa (aktsionerlarga, banklarga, korxona rahbariga), moddiy mezonlarni ziyraklik bilan o’rganish lozim.

Noaniqlik. Agar mijoz faoliyatini qisqa davom etishi ehtimoli bo’lishini baholasa yoki korxonani to’lovga noqobil deb topsa, u holda auditor moddiylik darajasini baholashga keng e’tibor berishi lozim.

Summadagi xatolar. Auditordan mumkin bo’lgan va ahamiyatli xatolarning umumiy miqdorini baholash talab etiladi.

Moddiylikni baholashda 2 ta usuldan foydalaniladi:

1. 
   Induktiv usul. Bunda, eng avvalo, hisobotdagi har bir satr bo’yicha moddiylik alohida satrlar bo’yicha yig’iladi.
   
2. 
   Deduktiv usul. Bu usulda, eng avvalo, xato qo’yilgan summaning umumiy hajmi aniqlanadi va u hisobot satrlari bo’yicha taqsimlanadi va unga ko’ra har bir hisobvaraq bo’yicha qilinadigan ish hajmi aniqlanadi.
   

Auditorlik tavakkalchiligi – bu auditor tomonidan bir taraflama aniqlanadigan, auditning tekshiruvi natijalariga ko’ra moliyaviy hisobot uning haqiqiyligi tasdiqlanganidan keyin aniqlanmagan muhim buzib ko’rsatishlarga ega bo’lishi mukinligi ehtimolini tan olish, yoki haqiqatda moliyaviy hisobotda bunday buzib ko’rsatishlar yo’q bo’lishiga qaramasdan mazkur hisobotda muhim buzib ko’rsatishlar mavjudligini tan olishdir.

Moliyaviy hisobot auditi bevosita quyidagi omillarga bog’liq: tadbirkorlik tavakkalchiligi va auditorlik tavakkalchiligi.

Tadbirkorlik tavakkalchiligi auditorlik xulosasi ijobiy bo’lgan holatda ham mavjud bo’ladi. U quyidagi omillarga bog’liq:

• 
  auditorlik raqobatbardoshlilik;
  
• 
  auditorlik faoliyatini yaxshi reklama qilmaslik;
  
• 
  auditorga bo’lgan munosabat bo’yicha sud ishlari bo’lish ehtimoli;
  
• 
  mijozning moliyaviy holati;
  
• 
  mijoz operatsiyalarining xarakteri;
  
• 
  mijoz korxona rahbariyati va hisob xodimlarining malakaliligi;
  
• 
  auditni o’tkazish muddati.
  

Auditorlik tavakkalchiligi quyidagilar bilan izohlanadi: auditor mijozning moliyaviy hisobotini to’g’ri tuzilgan deb o’z xulosasida yozadi. Ammo u ba’zi-bir moddiy xatolardan iborat bo’ladi.

Auditni o’tkazish davrida auditor auditorlik tavakkalchiligining eng past darajagacha kamaytirish uchun zarur bo’lgan tadbirlarni o’tkazishi lozim.

Auditorlik tavakkalchiligi o’z ichiga quyidagi komponentlarni oladi:

1. 
   Ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilik;
   
2. 
   Nazorat tavakkalchilik;
   
3. 
   Moliyaviy hisobotda xatolar hamda buzib ko’rsatishlarni aniqlamaslik tavakkalchiligi.
   

Ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilik balansning yoxud operatsiyalar kategoriyasini moddiy xarakterga ega bo’lishi mumkin bo’lgan buzib ko’rsatishga moyilligidadir. Ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilikni baholash auditor tomonidan

mijoz faoliyatining xususiyatlarini bilishi, uning tashkiliy tuzilishi hamda ushbu tavakkalchilik korxonani boshqarishning ta’riflarida asoslanadi. Auditning umumiy rejasini tuzish vaqtida auditor balansning moddalari hamda moliyaviy hisobotning ko’rsatkichlariga nisbatan mavjud bo’lgan ajratilmas tavakkalchilikni o’zining professional xususiyatlaridan foydalanib baholashi lozim. Ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilikni baholash vaqtida auditor oldingi yillarning ma’lumotlaridan foydalanishi mumkin, bunda u mazkur tavakkalchilikning baholari tekshirilayotgan yil uchun ham haqqoniyligiga ishonch hosil qilishi lozim.

Ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilikka quyidagi omillar ta’sir ko’rsatishi mumkin:

• 
  murakkab hisoblashlarning oddiylariga qaraganda buzib ko’rsatilish ehtimoli ko’proq;
  
• 
  smetadagi taxminlardan kelib chiqadigan summalardan iborat bo’lgan schetlar nisbatan o’rnashgan haqiqatdagi ma’lumotlardan kattaroq bo’lgan darajasini tashkil qiladi;
  
• 
  texnologik yutuqlar har qanday aniq mahsulotni eskirganga chiqarishi hamda zahiralarni sezilarli darajada o’sib borishining sababi bqshlishi mumkin;
  
• 
  inqirozga uchragan, biznesda muvaffaqiyatsizlikka duch kelgan hamda etarli darajada aylanma kapitaliga ega bo’lmagan kompaniyaning rahbariyati moliyaviy hisobotni buzib ko’rsatilishiga yo’l qo’yadi.
  

Nazorat tavakkalchilik – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo’lgan hamda doimiy ravishda qo’llaniladigan buxgalteriya hisobotining tizimlari hamda ichki nazorat tizimlari alohida yoki birgalikda olinganida muhim bo’lgan buzib ko’rsatishlarni o’z vaqtida aniqlash hamda to’g’rilashni amalga oshirmasligi va bunday buzilishlar paydo bo’lishiga to’sqinlik qilishining ehtimolidir.

Nazorat tavakkalchilik buxgalteriya hisobi tizimining hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimining ishonchliligi darajasini ta’riflaydi. Auditor o’zining professional xususiyatlaridan foydalanib, audit jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektning nazorat tizimining nazorat muhitini hamda nazoratni alohida vositalarini baholashi lozim.

Nazorat vositalari tavakkalchiligini baholash maqsadida auditor nazorat vositalarini testdan o’tkazishi lozim.

Nazorat vositalarini testdan o’tkazish quyidagilardan iborat bo’ladi:

• 
  moliya-xo’jalik operatsiyalari o’tkazilishini aks ettiradigan hujjatlarni tekshirish hamda shu munosabat bilan nazorat vositalari to’g’ri xizmat ko’rsatganligi bo’yicha audit dalillarini olish;
  
• 
  nazorat vositalari xizmat ko’rsatishining audit dalillarini olish maqsadida buning bevosita hujjatli isbotlarini olish mumkin bo’lmagan holda so’rab chiqish hamda operatsiyalar rasmiylashtirilishi ustidan kuzatuv olib borilishi;
  
• 
  boshqa auditning natijalaridan nazorat vositalarini ishlash qobiliyati haqida ma’lumotlar olish maqsadida foydalanish;
  
• 
  nazorat tavakkalchilikni baholash vaqtida auditor oldingi yillarning ma’lumotlaridan foydalanishi mumkin bo’lgan. Biroq bunda u oldingi yilda tegishli nazorat tavakkalchilikni baholashlari, tekshirilayotgan yil uchun ham haqqoniy ekanligiga ishonishi kerak;
  
• 
  nazorat tavakkalchilikni baholashning natijalarini auditor auditning umumiy rejasida aks ettirishi lozim.
  

Aniqlanmaslik tavakkalchiliklari auditor tomonidan bir tomonlama aniqlanadigan u qo’llayotgan auditning taomillari buxgalteriya hisobi hamda moliyaviy hisobotda haqiqiy, alohida yoki birgalikda muhim xarakterga ega bo’lgan xatolar va buzib ko’rsatishlarni aniqlashga ruxsat bermasligining ehtimolini bildiradi. Aniqlanmaslik tavakkalchiligi auditor faoliyati sifatining ko’rsatkichi bo’lib hisoblanadi hamda auditorning malakasi va aniq auditning tekshiruvini o’tkazishning xususiyatlariga bog’liq. Auditor ajratib bo’lmaydigan va nazorat tavakkalchiliklarni baholash asosida o’zining faoliyatida yo’l qo’yiladigan aniqlanmaslik tavakkalchiligini belgilashi hamda aniqlanmaslik tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida tegishli auditning taomillarini rejalashtirishi lozim. Aniqlanmaslik tavakkalchiligi hamda ajratib bo’lmaydigan va nazorat tavakkalchiliklarining

birlashtirilgan darajasi o’rtasida teskari bog’lanish mavjud.

Ajratib bo’lmaydigan va nazorat tavakkalchiliklari yuqori bo’lgan holda, aniqlanmaslik tavakkalchiligi auditorlik tavakalchiligini maqbul past darajasigacha kamaytirishi mumkin..

Aniqlanmaslik tavakkalchiligini pasaytirish maqsadida auditor quyidagilarni bajarishi lozim:

• 
  qo’llaniladigan auditning taomillarini takomillashtirish va bunda ularning sonining ko’payishi hamda mohiyati o’zgarishini ko’zda tutish;
  
• 
  tekshiruvga sarflanadigan vaqtni kamaytirish;
  
• 
  auditning tanlab olish hajmlarini o’stirish.
  

Auditni rejalashtirish vaqtida auditor moliyaviy hisobotni sezilarli buzib ko’rsatishlarga qanday harakat va hatti-harakatlar olib kelishini ko’rib chiqadi. Alohida schetlar hamda bitimlar turlari bo’yicha qoldiqlarning muhimligini auditning baholanishi auditorga qaysi masalalar hamda moddalarni o’rganish, qaysi tanlab olishdan foydalanish va qanday tahlil usullarini o’tkazish kerakligini hal qilishga yordam beradi. Bu auditorga umumiy audit tavakkalchiligini maqbul past darajagacha kamaytirishga xizmat qiladi.

Muhimlik hamda auditorlik tavakkalchiligining darajasi o’rtasida teskari bog’lanish mavjud: muhimlikning darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, auditorlik tavakkalchiligi shunchalik past bo’ladi va teskarisi.

Audit tekshiruvini rejalashtirishdan keyin auditor muhimlikning maqbul darajasi pastroq deb qaror qabul qilgan holda auditorlik tavakkalchiligi o’sadi. Auditor buni quyidagi yo’llar bilan aniqlashi lozim:

• 
  mumkin bo’lgan joyda baholanayotgan nazorat tavakkalchilik darajasining pasayishi hamda pasaytirilgan darajani nazoratning chuqurlashtirilgan yoki qo’shimcha testlarini bajarish yo’li bilan saqlanib turish;
  
• 
  aniqlanish tavakkalchiligini xolis (asosiy) taomillarning xarakteri, vaqti hamda darajasini takomillashtirish yo’li bilan pasaytirish.
  

Bankda shuni ko’zda tutish lozimki, ajratib bo’lmaydigan tavakkalchilik ko’rsatkichlari doimiy bo’lib qoladi hamda tekshiruvning umumiy rejasini tayyorlash

jarayonida hisobga olinmagan mavjud bo’lgan dalillar aniqlangan holdagina o’zgarishi mumkinligini ko’zda tutmoq lozim.

Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat ahvolini ekspertiza qilish bosqichida, so’ngra tekshiruvni o’tkazishda auditor har gal bir, ya’ni auditorlik tavakkalchiligini qanday chamalash va uni qanday qilib eng kam darajaga keltirish muammosiga duch keladi.

Auditorlik tavakkalchiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: