Xalqaro moliyaviy hisob standartlari talablariga muvofiq hisobotlar shaklini o'zgartirish

Kompleks ishlab chiqarish xarajatlarining taqsimlanishi va qo'shimcha mahsulot ishlab chiqarish

Bajardi; Baxtiyor Soataliyev

reja

• Kompleks xarajatlar to’g’risida tushunchalar.
• Kompleks xarajatlarni taqsimlash usullari.
• Qo’shimcha mahsulotni hisobga olish

Birgalikda ishlab chiqariladigan va qo’shimcha mahsulotlar bir mahsulotni ishlab chiqarish muqarrar ravishda boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarishga olib boradigan ishlab chiqarishga xosdir. Quyidagilar bunday tarmoqlarga misol bo’la oladi:

	Tarmoq	Tayyor mahsulot
1.	Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash
	Sut zavodi	sut, qaymoq, saryog’, tvorog
	Go’sht kombinati	Go’sht, teri, yog’, suyak
2.	Kimyo sanoati
	Organik kimyo zavodi	Etilen, propilen, benzol

Quyida kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish chog’ida foydalaniladigan atamalar keltirilgan

• Kompleks yoki qo’shimcha ishlab chiqarish xarajatlari. Bunga yagona texnologik jarayon bilan bog’liq bo’lgan, shu jarayon davomida ikki yoki undan ortiq turdagi mahsulot ishlab chiqariladigan xarajatlar kiradi.
• Qo’shma mahsulotlar - bu (1) ancha bozor qiymatiga ega bo’lgan, (2) ajralib chiqish nuqtasiga qadar alohida mahsulot bo’la olmaydigan ikki va undan ortiq mahsulotdir.
• Ajralish nuqtasi– bu texnologiya jarayonidagi qo’shma mahsulot alohida mahsulot sifatida tan olinadigan nuqta.

Alohida xarajatlar ~ ajralish nuqtasidan keyin mahsulot bilan bog’liq xarajatlar

• Alohida xarajatlar ~ ajralish nuqtasidan keyin mahsulot bilan bog’liq xarajatlar
• Qo’shimcha mahsulotlar - bu (1) ancha bozor qiymatiga ega bo’lgan, (2) ajralish nuqtasiga qadar asosiy mahsulotdan ajralmaydigan mahsulotlar.
• Kompleks ishlab chiqarishda bir mahsulotni ikkinchi mahsulotsiz ishlab chiqarib bo’lmaydi, lekin nisbati turlicha bo’lishi mumkin. Go’sht etkazib beruvchi kompaniya qushxonada faqat bir xil mahsulot olmaydi, chunki go’sht bilan birga suyak, teri, yog’ chiqadi.

Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlarni taqsimlash sabablari:

• 1. Tashqi moliya hisobotlari va soliq organlari uchun zahiralarni va sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
• 2. Ichki maqsadlar uchun, masalan, ijrochilarni mukofotlash uchun zahiralarni va sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
• 3. Xaridorga birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat bir qismini sotishni ko’zda tutuvchi shartnomalar bo’yicha xarajatlarni aniqlash.
• 4. Tariflarni davlat yo’li bilan tartibga solish. Masalan, neft va tabiiy gaz kompleks qayta ishlanadi, lekin AQShda faqat tabiiy gaz narxni tartibga solish ob’ektidir.

Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlarning harakati

	Alohida xarajatlar
	A Mahsulot
Kompleks xarajatlar
Asosiy materiallar, asosiy mehnat, ishlab chiqarish ustama sarflari	B Mahsulot
Ajralish nuqtasi	Alohida xarajatlar

Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor hisoblansa, va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlarni taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:

• Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor hisoblansa, va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlarni taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
• Sotishga asoslangan usul
• 2. Natural ko’rsatkichlar usuli
• 1) Sotishga asoslangan usul
• Bu usul kompleks xarajatlarni ajralish nuqtasida mahsulotlarning bozor qiymati asosida taqsimlaydi, ya’ni bu usuldan foydalanilganda kompleks chiqimlar birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga ularni sotish qiymatining baholariga mutanosib taqsimlanadi, bunda sotishning yuqori narxlariga ko’p xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi.

Kompleks va qo’shimcha mahsulotlar hamda chiqindilar o’rtasidagi tafovut ularning nisbiy qiymatidan iborat.
Qo’shimcha mahsulot – bu kompleks ishlab chiqarish natijasidir. Ular birgalikdagi mahsulot yoki asosiy mahsulotning sotilgan qiymatiga nisbatan ancha past qiymatga ega bo’ladi. Bunga paxtani qayta ishlash chog’idagi tola (asosiy mahsulot) va chigit po’yloq (qo’shimcha mahsulot), benzin ishlab chiqarishda kerosin va bitum bunga misol bo’la oladi.

Etibor uchun rahmat