Xarajatlardan tadbirkorning

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI ANDIJON FAKULTETI BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT YO’NALISHI 2-KURS 1-GURUH TALABASI ANVARXO'JAYEV G'ANIXONNING BIZNESDA BUXGALTERIYA HISOB FANIDAN TAYYORLAGAN AMALIY ISHI

Inflatsiya (lot. infl atio — shishish, boʻrtish, koʻtarilish), pulning qadrsizlanishi — tovar-pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xoʻjalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq darajada qogʻoz pullar miqdorining koʻpayib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar bilan taʼminlanmagan pullarning paydo boʻlishi.
Ishsizlik-inson manfaatlariga toʻgʻridan toʻgʻri taʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsir koʻrsatadi.
Buxgalteriya xarajatlari iqtisodiy xarajatlardan farqi shundaki, ular firma egalarining mulki bo’lgan ishlab chiqarish omillari tannarxini o’z ichiga olmaydi. Buxgalteriya xarajatlari iqtisodiy xarajatlardan tadbirkorning,uning xotinining yashirin daromadlari, yashirin er ijarasi va mulkdorning o'z kapitaliga bilvosita foizlari qiymati bo'yicha kamroq. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, buxgalteriya xarajatlari iqtisodiy xarajatlardan barcha yashirin xarajatlarga teng.
Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash variantlari xilma-xildir. Keling, farqlashdan boshlaylik aniq va yashirin xarajatlar.
Aniq xarajatlar- Bu ishlab chiqarish resurslari va yarim tayyor mahsulotlar egalariga naqd pul to'lovlari ko'rinishidagi imkoniyat xarajatlari. Ular kompaniyaning sotib olingan resurslar (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, ishchi kuchi va boshqalar) uchun to'lash uchun xarajatlari miqdori bilan belgilanadi.
Yashirin (hisoblangan) xarajatlar- firmaga tegishli bo'lgan va firma mulki bo'lgan resurslardan foydalanishdan yo'qotilgan daromad shaklini olgan resurslardan foydalanishning ego imkoniyat xarajatlari. Ular firmaga tegishli resurslarning narxi bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash hisobga olingan holda amalga oshirilishi mumkin harakatchanlik ishlab chiqarish omillari. Siz - baham ko'ring doimiy, o'zgaruvchilar va umumiy xarajatlar.
Ruxsat etilgan xarajatlar (FC)- ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga qarab qisqa davrda qiymati o'zgarmaydigan xarajatlar. Ular ba'zan "qo'shimcha xarajatlar" yoki "cho'kib ketgan xarajatlar" deb ataladi. Ruxsat etilgan xarajatlarga ishlab chiqarish binolarini saqlash, asbob-uskunalar sotib olish, ijara to'lovlari, qarzlar bo'yicha foizlarni to'lash, boshqaruv xodimlarining ish haqi va boshqalar kiradi. Bu xarajatlarning barchasi kompaniya hech narsa ishlab chiqarmagan taqdirda ham moliyalashtirilishi kerak.
O'zgaruvchan xarajatlar (VC)- ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga qarab qiymati o'zgarib turadigan xarajatlar. Agar ishlab chiqarish ishlab chiqarilmasa,u holda ular nolga teng. O'zgaruvchan xarajatlarga xom ashyo, yoqilg'i, energiya, transport xizmatlari, ishchilar va xizmatchilarning ish haqi va boshqalarni sotib olish xarajatlari kiradi. Supermarketlarda nazoratchilar xizmatlari uchun to'lov o'zgaruvchan xarajatlarga kiradi, chunki menejerlar ushbu xizmatlar miqdorini o'zgartirishlari mumkin. xaridorlar soniga.
Umumiy xarajatlar (TC) - firmaning doimiy va o'zgaruvchan xarajatlari yig'indisiga teng bo'lgan umumiy xarajatlari quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Umumiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan ortadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga xarajat shaklga ega o'rtacha konstantalar xarajatlar o'rtacha o'zgaruvchilar xarajatlar va o'rtacha umumiy xarajatlar.
O'rtacha qat'iy xarajatlar (AFC) ishlab chiqarish birligiga to'g'ri keladigan umumiy doimiy xarajatlardir. Ular doimiy xarajatlarni (FC) tegishli mahsulot miqdoriga (hajmiga) bo'lish yo'li bilan aniqlanadi:
Jami doimiy xarajatlar o'zgarmasligi sababli, ishlab chiqarishning ortib borayotgan hajmiga bo'linganda, o'rtacha doimiy xarajatlar ishlab chiqarish sonining ko'payishi bilan kamayadi, chunki belgilangan xarajatlar miqdori tobora ko'proq ishlab chiqarish birliklariga taqsimlanadi. Aksincha, agar ishlab chiqarish kamaysa, o'rtacha doimiy xarajatlar ortadi.
O'rtacha o'zgaruvchan xarajat (AVC) ishlab chiqarish birligiga to'g'ri keladigan umumiy o'zgaruvchan xarajatlardir. Ular o'zgaruvchan xarajatlarni tegishli mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi:
O'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar avval pasayib, minimal darajaga etadi,keyin esa ko'tarila boshlaydi.
O'rtacha (jami) xarajatlar (ATS) ishlab chiqarish birligiga to'g'ri keladigan jami xarajatlardir. Ular ikki shaklda aniqlanadi:
a) umumiy xarajatlar summasini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan:
ATS = TS / Q;
b) o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlarni yig'ish orqali:
ATC = AFC + AVC.
Dastlab o'rtacha (umumiy) xarajatlar yuqori bo'ladi, chunki oz miqdorda mahsulot ishlab chiqariladi, doimiy xarajatlar esa katta. Ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan o'rtacha (jami) xarajatlar kamayadi va minimal darajaga etadi, keyin esa o'sishni boshlaydi.
Marjinal xarajat (MC) qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari.
Marjinal xarajatlar umumiy xarajatlarning o'zgarishini mahsulot hajmining o'zgarishiga bo'linganiga teng, ya'ni ular mahsulot miqdoriga qarab xarajatlarning o'zgarishini aks ettiradi. Ruxsat etilgan xarajatlar o'zgarmasligi sababli, doimiy marjinal xarajatlar har doim nolga teng, ya'ni MFC = 0. Shuning uchun, marjinal xarajatlar har doim marjinal o'zgaruvchan xarajatlar, ya'ni MVC = MC. Bundan kelib chiqadiki,o'zgaruvchan omillarga daromadning oshishi marjinal xarajatlarni kamaytiradi, daromadning pasayishi esa, aksincha, ularni oshiradi.
Marjinal xarajat oxirgi mahsulot birligini ishlab chiqarish ko'paygan taqdirda firma ko'rsatadigan xarajatlar miqdorini yoki ishlab chiqarish ushbu birlik kamaygan taqdirda tejaydigan pulni ko'rsatadi. Har bir qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarishga qo'shimcha xarajatlar allaqachon ishlab chiqarilgan mahsulot birliklarining o'rtacha tannarxidan past bo'lsa, keyingi birlikni ishlab chiqarish o'rtacha umumiy xarajatlarni pasaytiradi. Agar keyingi qo'shimcha birlikning narxi o'rtacha tannarxdan yuqori bo'lsa, uni ishlab chiqarish o'rtacha umumiy xarajatlarni oshiradi. Yuqorida aytilganlar qisqa muddatga ishora qiladi.
Iste’molchilar bozori – bunday bozorda ishlab chiqarish va shaxsiy iste’molchilar uchun sanoat va oziq-ovqat mahsulotlari sotiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu bozor talab va taklif , qiymat qonunlari asosida faoliyat ko’rsata boshlaydi. Iste’molchilar bozori asosida,birja savdosi , barter turlari vujudga keladi. Iste’molchilar bozorini rivojlanishi uchun O’zbekistonda savdo va umumiy ovqatlanish ob’ektlari xususiylashtirildi va erkin savdo baholariga o’tildi;


Xizmat ko’rsatish bozori – bu bozorning rivojlanganligi, aholining moddiy ne’matlar bilan yaxshi ta’minlanganligini ifodalaydi. Xizmat ko’rsatish bozori o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi: kommunal-maishiy xizmat ko’rsatish, turistik , transport vositalari bilan ta’minlash tibbiy xizmat ko’rsatish, repetitorlik xizmati, axborot vositalari bilan ta’minlash xizmati va h.k. Iqtisodiyotning rivojlanishi bilan xizmat ko’rsatishning yangi shakllari vujudga keladi ;

Uy-joy bozori – bu bozor iqtisodiyotning o’tish davrida vujudga keladi. Ma’ulmki, bozor iqtisodiyotining birinchi bosqichida uy-joy xususiylashtirildi. Uy-joy bozorining rivojlanishi ish kuchi migrasiyasiga ta’sir etadi. Ishchilar erkin ravishda o’zlarining ish joylarini o’zgartirish imkoniga ega bo’ladilar;

Ish kuchi bozori (mehnat bozori). Bozor iqtisodiyoti sharoitida avvalgi darslarda aytib o’tganimizdek, ish kuchi tovar hisoblanadi. Demak, ish kuchi ham sotiladi. Bozor iqtisodiyoti ish kuchini ortiqcha bo’lishini taqozo etadi;
Investisiya bozori – moliyaviy bozorning o’ziga xos bir ko’rinishi hisoblanadi. Moliyaviy bozorning yana bir turi qimmatbaho qog’ozlar bozoridir. Bu bozor pul bilan birgalikda qimmatbaho qog’ozlar ham muomalada bo’ladi (aksiya, obligasiya, veksel, cheklar). Qimmatbaho qog’ozlar bozorining turlaridan biri – fond birjasi hisoblanadi
Innovasiya bozori – innovasiyaga texnik va ijtimoiy iqtisodiy yangiliklar, ixtiro va rasionalizatorlik takliflari hamda ilmiy texnikadagi yangi yutuqlar kiradi. Ular ham bozorda tovarga aylanadi.Shu bilan birga innovasiya bozorida intellektual mahsulotlar ham sotiladi.Ularga takliflar,fikrlar, maslahat, axborot, model, nusxalar va ovozlar kiradi.Yuqorida aytib o’tilgan bozorning turli xillari bir-biri bilan o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qilgan holda rivojlanadi. Ular o’rtasidagi muvozanat natijasida iqtisodiy muvozanat vujudga keladi.
Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.
Oligopoliya - bu bozorda bir nechta ishlab chiqaruvchilarning mavjudligi bilan tavsiflangan nomukammal raqobat bozorining bir turi. Shunday qilib, oligopolistik sanoatda ishlab chiqaruvchilar monopoliyaga qaraganda ko'proq, ammo mukammal raqobatga qaraganda ancha kamroq. Bundan kelib chiqadiki, oligopolist, mukammal raqobatchidan farqli o'laroq, narx bo'yicha ma'lum bir hokimiyatga ega, ammo uning kuchi monopolistga nisbatan bozorni o'zaro taqsimlagan ishlab chiqaruvchilar soni bilan cheklangan.
7. Ishlab chiqarish samaradorligi
Tsikl vaqti, unumdorlik va sifatli mahsulot hajmi ishlab chiqarish samaradorligini o’lchaydigan uchta asosiy ko’rsatkichlar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar ushbu ko’rsatkichlarni kuzatish orqali takomillashtirish zarur bo’lgan joylarni aniqlab kerakli o’zgartirishlani kiritgan holda samaradorlik va unumdorlikni oshirishlari mumkin.
Tsikl vaqti (cycle time) - ishlab chiqarish jarayonining bir tsiklini boshidan oxirigacha bajarish uchun ketadigan vaqt hisoblanadi. Misol uchun, avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyada bitta avtomobil ishlab chiqarish uchun 3 daqiqa vaqt ketadigan avtomobil yig’ish liniyasi mavjud. Ular buni har bir ishlab chiqarilgan avtomobil uchun ketgan tsikl vaqtni o’lchash va bu ko’rsatkichni yig’ish liniyasi uchun umumlashtirib o’rtacha tsikl vaqtini 3 minut deb topadilar. Bir oz vaqt o’tib kompaniya yangi texnologiyani joriy qilish orqali jarayonni optimallashtirishga qaror qiladi va ushbu o’zgarishlardan so’ng o’rtacha tsikl vaqti 2,5 daqiqagacha kamaygani aniqlanadi. Natijada, oldin ishlab chiqarish liniyasidan 30 minutda 10 ta avtomobil chiqqan bo’lsa, endi xuddi shu vaqt ichida ko’proq mahsulot (12 ta avtomobil) ishlab chiqarishga erishiladi.
Umumdorlik (througput) - vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot soni bilan o’lchanadi. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash korxonasi kuniga 1000 dona mahsulot ishlab chiqaradi. Ular unumdorlik ko’rsatkichini o’lchaganlarida, uning soni kuniga 1000 dona deb topadilar. Keyinchalik ishlab chiqarishning ayrim jarayonlarini avtomatlashtirish orqali samaradorlikni oshirishga qaror qilinadi. Ushbu o’zgarishlardan so’ng, unumdorlik kuniga 1200 donaga oshgani aniqlanadi. Yuqoridagi misol kabi, korxona endi bir xil vaqt ichida ko’proq mahsulotni qayta ishlashga erishadi. Bu esa o’z o’rnida korxona daromadini oshiradi.
Sifatli mahsulot hajmi (yield) - ishlab chiqarilgan sifatli mahsulotlarning umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar nisbati bo’lib, foizda o’lchanadi. Yana bir misol, yarimo’tkazgich fabrikasida haftasiga 100 000 dona mikrochip mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ular sifatli mahsulot hajmini o’lchaganlarida 3 000 ta mahsulot nuqsonli (defektli) ekanligini aniqlanadi. Shunday qilib, sifatli mahsulot hajm ko’rsatkichi 97% ni tashkil qiladi. Keyinroq fabrikada mahsulot sifatini nazorat qilish uchun yangi usullarni qo’llash amalga oshiriladi va shu orqali defektli mahsulotlar soni kamaytiriladi. Natijada sifatli mahsulot hajmi ko’rsatkichi 99% gacha oshadi.
8 Inqiroz — taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul. Har qanday obyekt oʻzining rivojlanishi mobaynida paydo boʻlish, ulgʻayish, pasayish va halok boʻlish bosqichlaridan oʻtadi. Har qanday tizim (obyekt)ning nisbatan yuqori darajada shakllangan holatidan quyi darajadagi holatga oʻtish jarayoni I. davri deyiladi. Ijtimoiy tizimlardagi inqirozlarga differensial yondoshish kerak. Iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, maʼnaviy sohalardagi Inqirozlar, odatda, mustaqil roʻy beradi, baʼzan esa hammasi kompleks tarzda baravar boʻladi.
9 Toʻlov balansi — bir mamlakatdan boshqa mamlakatlarga toʻlovlar koʻrinishidagi pul mablagʻlari harakatini aks ettiradigan jadval, roʻyxat. Toʻlov balansi muayyan muddat davomida mamlakat chet ellarga toʻlagan va xuddi shu davr mobaynida mamlakatga chet eldan tushgan toʻlovlar summalari nisbatini tavsiflaydi. Toʻlov turkumiga tashqi qarz, uning foizi, chetdan olingan (import) tovarlar va xizmatlar haqi, xorij investitsiyalari, xorijda diplomatik ishlarni, iqtisodiy aloqalarni yuritish xarajatlari, fuqarolar va qoʻshma korxonalarning chet elga pul oʻtkazmalari va boshqa kiradi.
Turg'unlik muqim ya'ni bir xilda turadi.


2 Topshiriq.
Test
1.A
2.A
3.D
4.D