Xələfli A. A

§2. Yüksək təzyiq və temperaturda süxurların fiziki-mexa-
niki  xassələrinə  təsir  edən  amillər.  Süxurların  fiziki  xassəsi  çox 
amillərdən  asılıdır,  bunlardan  ən  vacibi  yəqin  ki,  onun  mineral 
tərkibidir.  Süxurları  təşkil  edən  mineralların  xassələri  bütövlükdə 
onun  (mineralın)  xassələrindən  asılıdır.  Süxurların  və  mineralların 
məsaməliliyi  və  strukturu  onların  fiziki  xüsusiyyətlərini  dəyişdirir, 
ona  görə  də  onlara  əlavə  amillər  kimi  baxmaq  lazımdır.  Süxurların 
fiziki  xassələrinin  əsası  onun  məsamələrini  dolduran  mayelərdir. 
Neft-qaz  və  su  ilə  məsamələri  dolmuş  süxurların  fiziki  xassələri,  o 
cümlədən elastiklik parametrləri müxtəlif olur. 
Elastiklik  parametrlərinə  təsir  edən  ən  mühüm  faktorlardan 
süxurun  əmələ  gəlməsi  tarixi,  yaşı,  metamorfikləşmə  prosesini 
göstərmək  olar.  Bu  faktorları  nəzərə  almadan  süxurların  fiziki 
xassələrinin bir çox xüsusiyyətlərini başa düşmək çətinlik törədir. 
Məlumdur  ki,  süxurlarda  müxtəlif  istiqamətlərdə  fiziki  para-
metrlərdə  müxtəliflik  müşahidə  olunur.  Buna  anizatropiya  deyilir. 
Süxurlarda  anizatropiya  elektrik,  maqnit,  istilik,  mexaniki  həcminin 
elastiklik parametrlərində müşahidə olunur. Süxurların fiziki xassələ-
rindəki  anizatropiyanın  öyrənilməsinin  vacibliyi  göz  qabağındadır. 
Ona görə ki, bu tektonik hadisələri əks etdirməklə süxurların struktur 
dəyişməsinin göstəricisi kimi baxıla bilər, bunlar yer qabığının bu və 
ya, digər sahəsində tektonik şəraitlə əlaqədardır. 
Real  süxurlarda  faktorların  hər  birinin  təsirinin  ayrılıqda 
öyrənilməsi  çox  mürəkkəbdir.  Çox  hallarda  bu  faktorlar  eyni 
zamanda təsir edir. 
 
§3.  Mineral  tərkibin  və  strukturun  təsiri.  Süxurlar  mineral 
tərkiblərinə,  strukturasına  görə  iki  dəstəyə  ayrılırlar.  Bunların  fiziki 
xassələrinin  müqayisəsi  dəstələrin  içində  və  öz  aralarında  müqayisə 
olunur. 
Çökmə  süxurlarda  süxur  əmələ  gətirən  minerallar  kvars  və 
karbonatlardan ibarətdir. Bunlar yüksək statikliyə malikdir. Bunlarla 
yanaşı,  çox  hallarda  gilli  maddələrdə  olur,  bunlarda  çökmə  süxurun 
elastiklik  xüsusiyyətini  azaldır.  Bu  tip  süxurlarda  məsaməlilik  elas-

 
50 
tiklik xassəsini daha güclü  azaldır ki, bu da bu tip süxurların hamı-
sına  aiddir.  Az  məsaməli  qum  daşları  və  əhəng  daşları  tərkibində 
böyük  miqdarda  aşqara  malik  olmadığından,  çox  hallarda  özlərini 
monomineral  kimi  aparırlar. Bu süxurların elastiklik parametrləri də 
yüksək qiymətə mlik olur (şəkil 13). Şəkildən görünür ki, belə əhəng 
daşlarında  və  qum  daşlarında  uzununa  dalğaların  sürəti  4kbar 
təzyiqdə  6,5  km/sanyə  çatır,  kvars  və  karbonatlardakı  uzununa 
dalğaların  sürətinin  orta  qiymətinə  yaxınlaşır.  Bu  halda  karbonat 
sementli qum daşları başqalarına nisbə- 
 
Şəkil  13
.  Xəzər  ətrafı  qum  daşları  nümunələrində  uzununa  dalğanın 
sürətinin təzyiqdən asıllığı.(Volaroviç və Balakişibəyliyə görə)
 
 
tən daha böyük sürətə malik olur. V=f(p) qrafiki az məsaməli əhəng 
daşları və qum daşları üçün şəkildə verilmişdir.  
Maqmatik  və  metamorfik  süxurları  az  məsaməliliyə  malik 
olduqları üçün bu süxurlar əsasən mineral tərkiblə səciyyələnir. Artıq 
çoxdan məlumdur ki,  maqmatik  süxurlarda  elastiki dalğaların sürəti 
əsasi  süxurlarda  daha  böyük  olur  (şəkil  14).  Şəkildə  uzununa 
dalğaların  sürətinin  təzyiqdən  asılılığı  göstərir  ki,  üç  tip  intruziv 
ultraəsasi, əsasi, turş süxurlarda sürət qanunauyğun olaraq müəyyən 
oblastlarda yerləşir.  

 
51 
Mineral tərkibin elastik dalğaların sürətinə təsirini süxur iki üç 
komponentdən ibarət olduqda asanlıqla müşayiət edə bilərik. 
Süxur əmələ gətirən mineralların təzyiq altında elastiklik 
 
Şəkil  14. 
Uzununa  dalğaların  sürətinin  təzyiqdən  asılılığı.  1-qranit 
262; 2-qabro-diorit 38; 3-olvinli piroksenit 469. 
xüsusiyyətləri  haqda  məlumat  əldə  olunduqdan  sonra, 
süxurların  elastiklik  parametrlərinin  hesablanması  mümkün  oldu. 
Müxtəlif  mineralların  orta  sıxlığını  və  uzununa  dalğaların  sürətini 
bilərək  süxurların  uyğun  xüsusiyyətlərini  hesablamaq  olar,  əgər 
süxurun  mineral  tərkibinin  miqdarı  məlumdursa,  ilk  yaxınlaşmada 
bunu aşağıdakı kimi etmək olar. Tutaq ki, x
i
 süxurun bu və ya  min-
eral tərkibinin nisbətidir, 

i
 isə onların sıxlığıdır. 

i
 onlarda uzununa 
dalğaların  sürətidir.  Onda  süxurun  sıxlığını  aşağıdakı  formula  ilə 
ifadə etmək olar. 

i 
x
i 
Sürəti ifadə etmək üçün tutaq ki, i-ci mineral süxurda uzununa 
dalğaların  getdiyi  yol  onun  həcmi  ilə  mütənasibdir.  Lx  burada  L 
nümunənin uzunluğudur, dalğanın keçməsinə sərf olunan zaman Lx
-

 
52 
i
/V
i
.  Onda  L/v=

x
i
/  v
i
  .  Beləliklə,  hesablanan  sıxlıq  və  uzununa 
dalğaların  sürəti  bəzi  süxurlarda  təcrübədən  alınan  qiymətlərlə 
müqayisə olunmuşdur. Təcrübələr göstərdi ki,  hesablanılan sürət  və 
sıxlıq  təcrübi  qiymətlərdən  bir  qədər  çoxdur.  Bunun  belə  olmasının 
məsaməliliklə  əlaqədar  olması  güman  olunur.  Atmosfer  təzyiqində 
sürətin  təcrübədən  alınan  qiyməti  hesablanılandan  azdır,  yüksək 
təzyiqlərdə isə əksinə təcrübi qiymət hesablanılandan çoxdur. 
Kiçik məsaməli süxurlarda sürətin hesablanılan və ölçülən qiy-
mətləri arasında fərq çox azdır, yüksək təzyiqlərdə bu fərq daha kiçik 
olur. Süxurlarda uzununa dalğaların və  parametrlərini hesabladıqda 
süxurun  mineral  tərkibi  faizlə  dəqiq  məlum  olmalıdır.  Ancaq  bu  da 
eksperimentdən alınan nəticələri əvəz edə bilməz, çünki hesablama-
larda  süxurun  tərkibindəki  mineral  dənələrin  istiqaməti  və  dənələr 
arasındakı  əlaqə  nəzərə  alınmayıb,  bu  da  əhəmiyyətli  dərəcədə  rol 
oynaya bilər. 
 
§4.  Məsaməliliyin  təsiri.  Əvvəldə  göstərildiyi  kimi  süxurun 
fiziki  və  mexaniki  xassələrinə  yüksək  təzyiq  və  temperaturada  təsir 
edən  faktor  mineral  tərkibdir.  Bununla  yanaşı,  süxurun  elastiki  və 
mexaniki  xassələrinə  təzyiqinin  təsiri  nəticəsində  dəyişməsi 
prosesinə  təsir  edən  faktor  məsaməlilikdir.  Buna  görə  də  süxurların 
bir çox xassələrinin dəyişməsi çox məsaməli süxurlarda, az məsaməli 
süxurlara nisbətən daha böyük olur. 
Madam  ki,  mineral  tərkib  ilk  növbədə  süxurlarda  elastiki  dal-
ğaların sürətinin səviyyəsini və  mexaniki parametrlərini təyin edirsə, 
onda  məsaməlilik  və  məsamələrin  forması  təzyiqinin  funksiyası 
olaraq bu xassələrin əyrilərinin xarakterindən asılı olacaq. Süxurların 
məsaməliliyinin  formasına  baxaraq  bu  nəticəyə  gəlmək  olur  ki, 
məsamələrin forması çox müxtəlif olur. Biz əsasən bunun iki növynə 
baxaq.  Həcmi  məsaməlilik  ölçüləri  bütün  istiqamətlərdə  eyni 
tərkibdə  olur  və  yarıq-yarıq  məsamələr  yaxud  mikroçatlardır, 
bunların ölçüləri bir istiqamətdə 2-3 tərtib o biri istiqamətdən azdır. 
Bu  təsəvvürlərə  əsasən  məsaməli  bərk  cismlərin  modeli  üçün 
hesablamalar  aparılmışdır  və  göstərilmişdir  ki,  nəzəri  əyrilər  v=f(p) 

 
53 
süxurun  təcrübi  əyrilərini  çox  yaxşı  əks  etdirir.  Bu  iki  növ 
məsaməliliyin  olması  süxurlar  üçün  v=f(p)  tipik  qrafiki  ilə 
əlaqədardır (Şəkil 15). Bunlardan birincidə sürət xeyli artır, ikincidə 
təzyiqin  böyük  qiymətində  sürətin  artması  yavaş  gedir.  Birinci 
hissədə  sürətin  artımı  təzyiq  artdıqca  süxurda  olan  deşiklər  və 
dənələrin  təmasları  arasındakı  mikroçatlar  bağlanır  və  bütöv  bir 
mühit yaradır, bu oblastda sürətin kəskin artmasına səbəb olur, bu da 
süxurun akustik keçiriciliyinin güclü artmasına səbəb olur. 
Çökmə  süxurlarda  məsaməlilik  süxurun  elastiklik  xassəsinə 
çox təsir edir. bütün çökmə süxurlarda məsaməlilik çox böyük olur. 
Süxurun  gövdəsi  çox  hallarda  kifayət  dərəcədə  yumşaq  olur. 
Nəticədə  təzyiqin  təsirindən  məsaməlilik  geriyə  dönməz  dəyişməyə 
məruz  qalır.  Böyük  dərinliklərdən  götürülmüş  eyni  tip  süxurlarda 
məsaməlilik  az  qiymətə  malik  olur  və  elastiklik  parametrlərin 
məsaməlilikdən asılılığı eyni olur. 
Axırda məsaməliliyin, süxurların elastiklik əmsalına və əksinə 
davamlılığına  baxaq.  Bu  xüsusiyyətlər  təbii  olaraq  məsaməlilik  art-
dıqca azalmağa başlayır. Az çatlı bərk süxurlarda Yunq modulu üçün 
ümumiləşmiş  qiymətlərin  məsaməlilikdən  asılılıq  diaqramı  veril-
mişdir (Şəkil 15). 
 
Şəkil 
15.  Bərk  süxurlarda  məsaməliliyin  elastiklik  (a)  və  sıxlıq  (b) 
xarakteristikalarına ümumiləşmiş təsiri. 
 

 
54 
§5.  Süxurların  maye  ilə  doymasının  təsiri.  Real  şəraitdə 
süxurların  məsamələri  çox  hallarda  lay  suları  ilə  dolmuş  olur. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  süxurun  fiziki  xassələrinin  təzyiqdən  asılı 
olaraq  dəyişməsini  öyrəndikdə  məsamələri  dolduran  mayelərin 
təsirini  nəzərə  almaq  çox  vacibdir.  Məsaməli  mühitin  elastiklik 
xüsusiyyətlərinin  təzyiqdən  asılı  olaraq  dəyişməsini  öyrənmək  üçün 
bir neçə model işlənib hazırlanmışdır. Bu modellərdən ən əhəmiyyət 
kəsb edəni möhkəm gövdəli məsaməli mühitdir, burada nəzərə alınıb 
ki,  doldurucu  maye  bərk  gövdənin  divarlarına  nisbətən  hərəkət  edə 
bilir.  Bu  halda  məsamələri  dolduran  mühitin  vəziyyətinin 
dinamikasından istifadə edilir. Əgər süxurlarda təzyiqdən aşılı olaraq 
elastiki  dalğaların  dəyişməsi  asılılığını  nəzərə  alaraq  tapmaq 
istəyiriksə,  məsaməliliyin  təzyiqdən  asılılığını  və  bəzi    xassələrini 
bilmək  lazımdır.  Bunlarlı  bilmək  üçün  təcrübələrə  müraciət  etməli 
olmalıyıq. 
 
§6. Çökmə süxurlar. Hal-hazırda məsamələri maye ilə dolmuş 
süxurlarda  böyük  təzyiq  altında  elastik  dalğaların  sürətinin 
dəyişməsinin öyrənilməsinə böyük maraq əmələ gəlmişdir (Şəkil 17). 
Şəkildə  müxtəlif  məhlullarla  doymuş  qum  daşları  nümunələrində 
uzununa dalğaların təzyiqdən asılılıq əyriləri verilmişdir. 
 

 
55 
 
Şəkil  16. 
Gilli-slyudalı  sementli  qum  daşlarında  uzununa  dalğaların 
sürətinə  xarici  p
e
,  daxili  p
i
  və  diferensial  p
e 
-p
i 
təzyiqlərin  təsiri.  Qırıq 
xətlərlə p
e 
-p
i 
qiymətləri verilmişdir (Volaroviçə görə). 
 
Quru qum daşlarından düzəlmiş nümunələrdə sürətin təzyiqdən asılı 
olaraq  nisbətən  qeyri-bərabər  artması  müşahidə  olunur.  Bu  çökmə 
süxurlarda  minerallar  müxtəlif  elastikliyə  və  yüksək  məsaməliliyə 
malikdir,  bu  məsamələr  müxtəlif  tip  olurlar:  həm  mikroçatlardan, 
həm  də  həcmi  məsamələrdən  ibarətdir.  Su  ilə  doymuş  kvars  qum 
daşlarından  olan  nümunələr  sürətin  təzyiqdən  asılı  olaraq 
dəyişməsinin  xarakteri  ilə  fərqlənir.  Əvvəlcə  0,2-0,5  kbar  təzyiqdə 
sürət  kəskin  artır,  sonra  təzyiqin  artmasına  baxmayaraq  sürətin 
dəyişməsi səlisləşir. Su ilə doymuş nümunələrdə v=f(p) əyrisilə quru 
nümunələrə  nisbətən  xeyli  hamar  görünür.  Kerosinlə  doymuş 
nümunələrdə elastik dalğaların sürətinin təzyiqdən asılılıq əyrisi səlis 
müşayiət  olunur  və  sürətin  təzyiqdən  asılı  olaraq  dəyişməsi  əvvəlki 
haldan  kiçikdir.  Təbii  şəraitdə  böyük  dərinliklərdə  süxura  hərtərəfli 
təzyiqdən  başqa  məsamələri  dolduran  mayenin  daxili  təzyiqi  təsir 
edir. Səmərəli təzyiq bu təzyiqlərin fərqi kimi göstərilir. 
P
ef.
=P
x
-nP
i
 
P
x 
-  xarıcı  təzyiq,  P
i
  -  daxili  təzyiq,  n-  təzyiqi  azaltma 
əmsalıdır.  Bu  ölçü  vahidi  olmayan  (adsız)  kəmiyyət  süxurun 
gövdəsinin  həcminin  hərtərəfli  və  daxili  təzyiqdən  asılı  olaraq 
dəyişməsini göstərir. 
Qum  daşlarında  uzununa  dalğaların  sürətinin  xarici,  daxili  və 
diferensial  (n=1)  təzyiqdən  asılı  olaraq  dəyişməsi  17  ci  şəkildə 
göstərilmişdir.  Şəkildən  görünür  ki,  sürətə  təsir  edən  əsas  təzyiq 
diferensial təzyiqdir. 
Sabit diferensial təzyiqdə sürətin dəyişməsi daxili təzyiqin azca 
dəyişməsi  ilə  müşahidə  olunur,  onun  artması  ilə  sürətin  dəyişməsi 
azalır.  Ancaq  böyük  dərinliklərdə  ayrı-ayrı  süxur  laylarına  maye 
doldurucuları  ilə  birlikdə  bağlı  sistem  kimi  baxmaq  olar.  Bununla 
əlaqədar olaraq xarici təzyiqlə əlaqəsi olmayan süxurun boşluqlarını 
dolduran  mayenin  təzyiqinin  dəyişməsi  ilə  sürətin  dəyişməsinin 

 
56 
xarakteristik  xüsusiyyətini  müəyyən  etmək  çox  vacib  məsələlərdən 
biridir.  Sürətin  böyük  qiyməti  süxurlar  kerosinlə  doymuş  olduqda 
müşahidə olunur. Atmosfer şəraitində bu fərq 0,8 km/san bərabərdir, 
təzyiq artdıqca bu fərq azalır. Böyük məsaməli süxurlarda bu qanuna 
uyğunluq özünü doğrultmur. Məsələn, Azərbaycandakı alevrolitlərdə 
məsaməlilik  13%  təşkil  edir,  quru  və  maye  ilə  doydurulmuş 
nümunələrdə  sürətlər  fərqi  bütün  təzyiq  intervalında  eynidir  (Şəkil 
17a obr 836). 
Çökmə  süxurlardan  düzəlmiş  nümunələrdə  kerosinlə 
doydurduqda  həmişə  uzununa  dalğaların  sürəti  artır.  Belə  halda 
sürətin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi quru nümunələrə nisbətən az 
olur.  Çünki  kerosin  məsamələrə  asanlıqla  dolur,  boş  yer  qalmır, 
kerosin  yaxşı  isladıcı  olduğuna  görədir.  Bununla  yanaşı, 
karbohidrogenlər polyarizasiya olmadığından nümunənin maddəsi ilə 
qarşılıqlı təsirdə olmur, neytral qalır. Bərk cism – maye sistemi; bərk 
cism – qaz sisteminə nisbətən böyük elastikliyə malik olur. Atmosfer 
təzyiqində suyun kerosinə nisbətən böyük elastikliyə malik olmasına 
baxmayaraq,  su  ilə  dolmuş  nümunələrdə  sürətin  az  olması  ilə 
səciyyənövir. Müşahidə olunub ki, su bütün məsamələrə girə bilmir. 
Səmərəli  məsaməliliyin  qiyməti  kerosinlə  doymuş  nümunələrdə  su 
ilə  doymuşa  nisbətən  böyük  olur.  Təzyiqin  artması  ilə  məsamələrin 
hamısı  su  ilə  tam  dolur.  Bu  andan  sonra  sürət  su  ilə  doymuş 
nümunələrdə  kerosinlə  doymuş  nümunələrə  nisbətən  çox  olmağa 
başlayır 

 
57 
 
Şəkil 17. Azərbaycan ərazisindən götürülən nümunələrdə uzununa dalğaların 
sürətinin təzyiqdən asıllığı. A-alevrolit 836, əhəng daşı 848, b-əhəng daşı 695 
və gil 832. 
 Bu  ancaq  məsamələrin  strukturun  və  xarakterindən  asılı  olacaq. 
Çünki  kerosin  yaxşı  isladıcı  olduğuna  görə  çox  kiçik  kapillyarlara 
girmə  qabiliyyətinə  malikdir  və  buna  görə  də  nümunədə  ümumi 
həcmin  doyma  dərəcəsi  kerosin  üçün  daha  çoxdur,  nəinki  su  üçün. 
Şəkildən görünür ki, v=f(p) əyrisi bütün təzyiqlərdə kerosinlə dolmuş 
nümunələrdə su ilə dolmuş nümunələrə nisbətən yuxarıdır. 
Çox hallarda su nümunənin maddəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olur. 
Gili yaxud gilli  qum daşlarını su ilə doydurduqda nümunə yumşalır, 
şişir. Bəzi hallarda isə tam dağılır. Belə olan halda süxurun elastiklik 
xassəsi  azalır  və  uzununa  dalğaların  sürəti  su  ilə  doymuş 
nümunələrdə  quru  nümunələrə  nisbətən  azalır.  Bu  da  süxurlarda 
davamlılığın  azalması  təsəvvürünə  uyğundur.  Təzyiqin  artması  ilə 
davamlılıq daha sürətlə azalır. Çünki su bütün məsamələrin hamısına 
daxil ola bilir. 
Beləliklə, deyə bilərik ki, süxurun maddəsi ilə qarşılıqlı təsirdə 
olmayan maye ilə doyduqda uzununa dalğaların sürəti bunlarda artır. 

 
58 
Artma  dərəcəsi  doyuran  məhlulun  xassələrindən  və  məsamələrin 
strukturundan asılıdır. 
Belə fikir söyləyirlər ki, kristallik süxurlarda məsamələr maye 
ilə  dolduqda  sürətin  dəyişməsinə  az  təsir  edir.  Bundan  başqa  belə 
zənn  edirdilər  ki,  maqmatik  süxurlar  maye  ilə  doyuzdurulduqda 
elastiki  dalğanın  sürəti  təzyiq  artdıqca  dəyişməz  qalır.  Təbiətdə 
süxurlar adətən bu və ya  digər dərəcədə mayelərlə, mineral sularla, 
neftlə,  qazla  doymuş  olur.  Hətta  sərbəst  su  Maxaroviçiç  sərhədinə 
qədər  süxurun  tərkibində  olur.  Təzyiqin  artması  ilə  suyun  özüllüyü 
dəyişmir.  Yağ-karbohidrogenlər,  neft  süxurun  məsaməliliyindən 
böyük  keçicilik  xüsusiyyətinə  malikdir,  yəni  nüfuzluğu  böyükdür. 
Özüllük  təzyiqdən  asılı  olaraq  dəyişmir 

o
e
kp
 

–p  təzyiqindəki 
özüllükdür. 

o
  –  atomosfer şəraitində özüllükdür,  k isə əmsaldır. Su 
ilə  doymuş  maqmatik  süxurlarda  uzununa  dalğaların  sürəti  quru 
nümunələrdəki  sürətindən  çoxdur.  Yüksək  təzyiqlərdə  v=f(p)  əyrisi 
quru  və  su  ilə  doymuş  süxurlarda  bir-birinə  yaxınlaşır,  bu  süxurun 
məsaməliliyindən asılıdır. 
Yarığa  bənzər  çatlar  olmayan  süxurlarda  məhlulla  doymanın 
təsiri  uzununa  dalğaların  sürətinə  az  təsir  edir.  Yazılanların 
xülasəsindən demək olar ki, maye ilə doydurulmuş çökmə süxurlarda 
quru  süxurlara  nisbətən  elastiki  dalğaların  sürəti  süxurun  rejimində 
olan  kiçik  təzyiqdə  xarici  hidrostatik  təzyiqinin  artması  ilə  artır. 
Hətta  az  məsaməli  maqmatik  süxurların  boşluğunda  olan  maye 
sürətin  dəyişməsinə  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  təsir  edəcəkdir.  Bu 
Yerin  səthinə  yaxın  olan  süxurlarda  daha  parlaq  özünü  göstərir. 
Təzyiqin  artması  ilə  sürətin  artması  maqmatik  süxurlarda  daxili 
təzyiqin xarici təzyiqdən az olması şərti ödəndikdə baş verir. 
 
§7. Süxurun yaşının təsiri. Süxurun yaşına başqa faktorlardan 
ayrılıqda  baxmaq  ehtimalı  daha  mürəkkəb  hesab  olunur.  Eyni  yaş 
qrupuna  mənsub  olan  eyni  tərkibli  süxurlar  eyni  xassəyə  malik 
deyillər. Buna görə də eyni cinsli strukturlarda süxurun əmələ gəlmə 
tarixini  və  yerləşdiyi  yeri  nəzərə  almaq  lazımdır.  Süxurun  yaşının 
dəyişməsi ilə məsaməlilik artır, yaxud azalır, həmçinin çatlıq, bəzən 

 
59 
də  süxuru  təşkil  edən  mineralın  tərkibcə  miqdarı  dəyişir.  Qədim 
süxurlarda  metamorfikləşmə  əlamətləri  əmələ  gəlir.  Bütün  bunların 
hamısı dolayıda olsa süxurun fiziki xassələrinə təsir edir. Deyilənlərə 
baxmayaraq  müxtəlif  yaşlı  çökmə  süxurları  uzununa  dalğaların 
dəyişməsinin  qanunauyğunluğunu  müqayisə  etmək  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Bu  məqsədlə  təcrübə  üçün  materiallar  3-4  kbar  təzyiqdə 
Azərbaycandan götürülmüş çökmə süxurlarda aparılmışdır. 
Nümunələr neogen və alt təbaşir çökmə süxurlarıdır. Aparılan 
tədqiqatlargöstərir  ki,  süxurların  fiziki  parametrləri  süxurun  yaşı 
artdıqca artır. 4 kbar təzyiqində sürətin qiyməti ilə yaşı arasında olan 
fərq  aydın  görünür  (Şək.18,19).  Böyük  təziqlərdə  sürətin  qiyməti 
Azərbaycan  və  Karpatyanı  ərazidən  götürülən  süxurlarda    eynidir, 
ancaq  aşağı  təzyiqlərdə  sürətin  qiyməti  Azərbaycandan  olan 
süxurlardan  kiçikdir.  Bunu  sıxlıq  üçündə  demək  olar.  Bunu 
Azərbaycan  süxurlarının  Karpatyanı  süxurlardan  cavan  olması  ilə 
izah etmək olur. 
 
Şəkil 18. 
Üçüncü dövr qum    
Şəkil 19. 
Təbaşir dövr üçun qum daş 
 daşlarında uzununa dalğaların
.
   larında uzununa dalğaların sürətinin 
 sürətinin təzyiqdən asılı olaraq    təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsinin 
 yerləşdiyi oblast; bütöv xətlə     yerləşdiyi oblast.1-Karpat yanı; 2- 
 Azərbaycandan götürülmüş       Azərbaycan; 3-Krım(Volaroviçə görə 
 qum daşları, qırıq xətlə isə  
 Pribaltikadan götürmüş nümunələr). 

 
60 
 
§8. 
Metamorfikləşmə 
prosesinin 
təsiri. 
Süxurların 
metamorfizmi  onun  mineral  tərkibinin  (bəzən  kimyəvi)  və  onun 
strukturunun  dəyişməsi  ilə  özünü  büruzə  verir.  Bu  dəyişmə 
mineralların  yenidən  kristallaşması  və  diferensiasiyası  zamanı  baş 
verir.  Yenidən  kristallaşma  metamorfizmin  ən  vacib  prosesidir,  bu 
süxurun  köhnə  mineral  tərkibinin  və  strukturunun  dəyişməsi  bunun 
əvəzinə  yeni  mineralın  və  strukturun  əmələ  gəlməsi  ilə  özünü 
göstərir.  Bəzi  hallarda  ola  bilsin  ki,  təkcə  mineral  tərkib  dəyişir, 
struktur  əvvəlki  kimi  qalır,  yaxud  da  əksinə.  Bu  dəyişikliyə  uyğun 
olaraq  süxurun  fiziki  xassələri  də  dəyişir.  Metamorfikləşmə  prosesi 
xarici  şəraitlə  təyin  olunur:  təzyiq,  temperatura  (hərtərəfli  və 
istiqamətli)  maye  və  qazların  kimyəvi  təsiri  ilə.  Fiziki-kimyəvi 
amillərin  üstünlüyündən  asılı  olaraq  müxtəlif  növ  metamorfizm 
ayrılır. 
Kataklastik  metamorfizmə  baxaq.  Bu  birtərəfli  təzyiqin 
təsirindən süxurlar qırılıb dağılır, yaxud süxur və minerallarda başqa 
cür  parçalanma  deformasiyasına  məruz  qalır.  Nəticədə  struktur 
dəyişir,  süxur  daha  boş  olur.  Belə  halda  süxurun  məsaməliliyi  və 
mikroçatları  artır.  Bununla  əlaqədar  olaraq  süxurun  elastikliyi  və 
davamlılığı  xarakteristikaları  aşağı  düşür.  Təmas  metasomatik 
metamorfizm  nəticəsində  olivinin  tərkib  hissələrinə  parçalanır,  bu 
müxtəlif  miqdarlı  sulu  silikat  maqni  və  dəmirin  əmələ  gəlməsi  ilə 
müşayiət olunur. Temperaturun 500

C-dən aşağı düşməsi ilə dəmirli-
maqnezial  silikatın  hesabına  serpentinit  əmələ  gəlir.  Bəzi  hallarda 
olivin  süxurlarının  bir  qismi  serpentləşir:  dunitə,  peridotitlərə 
çevrilir.  Ultraəsasi  süxurlarda  az  miqdarda  serpentinitin  olması 
süxurun  elastiki  parametrlərini  və  sıxlığını  azaldır.  Aydındır  ki, 
olivinin  elastikliyi  serpentininkindən  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 
çoxdur. 
Süxurların  metamorfikləşməsi  prosesinin  onun  elastiklik 
xassələrinə  təsirinə  baxdıqda  gördük  ki,  bu  süxurun  mineral 
tərkibinin  və  strukturunun  dəyişməsi  ilə  əlaqədardır.  Bu  halda 
süxurun  strukturunun  yumşalması  kəskin  dağıdıcı  prosesin  baş 

 
61 
verməsi  nəticəsində  süxurun  elastiklik  parametrlərinin  azalması  baş 
verir. Süxurun mineral tərkibinin dəyişməsi fiziki xassələrə müxtəlif 
cür təsirlər edə bilər. Əvvəldə deyildiyi kimi olivinin serpentləşməsi 
süxurun  sıxlığının  və  elastik  dalğaların  sürətinin  azalmasına  səbəb 
olur.  Piroksenitlərin  və  piroksenitli  süxurların  amfibollaşması  onun 
xassələrini  dəyişdirmir,  çünki  piroksenitin  və  amfibolun  elastiki 
parametrləri  yaxındır.  Ancaq  çox  hallarda  metamorfizm  nəticəsində 
süxurlarda  yüksək  elastikliyə  malik  olan  amfibol,  epidot,  xlorit  və 
digər minerallar əmələ gəlir ki, bu mineralların hesabına metamorfik 
süxurlarda sıxlıq və elastiklik artır.