Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va

Maniax boshchiligidagi yelchilarni u yerga yuboradi. Yelchilar imperator Yustinian II qabulida bo’ladi. Shundan so’ng Vizantiyannig Zemarx boshliq yelchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu yesa shu davlatlar o’rtasida o’zaro ishonch va savdo-tijorat munosabatlarini o’rnatishda muhim ahamiyat kasb yetgan.
Ushbu voqealar va yana boshqa sabablar Turk hoqonligining zaiflashuviga olib keladi hamda oqibatda, 603 yili hoqonlik ikkita mustaqil davlatga bo‘linib ketadi. Ulardan biri Mo‘g‘ulistonda tashkil topgan SHarqiy Turk hoqonligi, ikkinchisi esa O‘rta Osiyo, Jung‘oriya va SHarqiy Turkistonning bir qismini o‘z ichiga olgan G‘arbiy Turk hoqonligi edi. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Ettisuv G‘arbiy Turk hoqonligining markaz edi. Ikkala hoqonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan bir-biridan ajralib turardi. SHarqiy hoqonlik aholisining asosiy qismi ko‘ch-manchi chorvadorlardan iborat bo‘lib, G‘arbiy hoqonlik aholisining kattagina qismi esa o‘troq dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanardi. Turk hoqonligida ko‘chmanchi chorvador aholi “budun” yoki “qora budun” nomlari bilan yuritilardi. Budun qabilalar ittifoqini tashkil etardi. Elning hokimi ”yabg‘u” yoki “jabg‘u” unvoni bilan atalardi.
VII asr boshlariga kelib, Xitoyda Suy sulolasi hukmronligi-ning tugashi bilan G‘arbiy Turk hoqonligi yana taraqqiyotga yuz tuta-di. Tan sulolasining hokimiyatga kelishi bilan O‘rta Osiyo va Xitoy o‘rtasida aloqalar jonlanadi. Elchilik munosabatlari yangidan yo‘lga qo‘yiladi.
VII asrning birinchi choragida G‘arbiy hoqonlik nihoyatda kuchaya-di. Uning sharqiy chegarasi Oltoyga, Janubiy chegarasi esa Hind daryosi bo‘ylariga borib taqaladi. Hoqon To‘nyabg‘u davrida (618630) boshqaruv tartiblari isloh qilinadi. O‘troq viloyat hokimlarini hoqonlik ma’muriyati bilan bevosita bog‘lash va ularning ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida, mahalliy hukmdorlarga hoqonlik-ning “yabg‘u” unvoni beriladi. SHu bilan birga O‘rta Osiyo, SHarqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari usti-dan siyosiy nazorat kuchaytirilib, ular huzuriga hoqonlikning va-killari yuboriladi. Bunday vakillar “tudun” deb yuritilgan.
Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi hoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80-yillari oxirlarida Turk xoqonligi ikki qismga bo’linib ketadi.
VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar bosh ko’tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O’rta Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan vaqtincha voz kechadi. Uning yendigi butun diqqati Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida G’arbiy Turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahaliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Bu yesa pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo’ldi.
Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o’laroq G’arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi turkiy yelatlarda urug’-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi -«Qurultoy» boshqargan. O’rta Osiyo yerlarida yesa bu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod yetilgan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Farg’ona va Sug’dda aholining bir qismi tog’-kon ishlari bilan ham mashg’ul bo’lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir yeritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo’lga qo’yilgan. Shuningdek, Iloqda qo’rg’oshin, kumush, Shahrisabzda yesa qizil tuz qazib olingan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar bahsiga sabab bo’lgan