Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va

Turk-ruin, Urxon-Yenasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va rang-barangligiga guvohlik beradi. 1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Yendilikda topilgan noyob ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib tutashishi ma’lum bo’ldi. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.
VI-VII asrlarda savdo stiq ishlarida janubdan shimolga tamon ko‘chgan. Bunga vositachilik qilish so‘g‘diylarning qo‘liga o‘tadi. Ular nafaqat quriqlikda, balki shu bilan bir qatorda Kaspiy dengizi orqali ham savdo ishlarida faol qatnashgan. Bu borada Poykant shahrini aloxida tilga olish lozim, chunki mazkur joyda savdogarlar ko‘p istiqomat qilganlar va o‘sha vaqtdagi oldi sotdilarni ular amalga oshirganlar. SHu boisdan ham bu shahar savdogarlar shahri yani “Madinat at-tujor” deb bejiz aytilmagan.
So‘g‘ddan chet mamalakatlarga mevalar: oq va sirir olcha chorva mollariadan quyriqdor qo‘ylar shuningdek yilqidar chiqarilagn.
So‘g‘dning atroflari tog‘lar bilan o‘ralganligi bois bu erlarla oltin mis temir qalaiy kumush singari rangli metallarning konlari juda ko‘p bo‘lgan. Kesh tog‘laridan qizil tuz va oltin qazib olinsa iloqdan kumush va qalayt, maymurug‘dan latun, oltin qazib chiqariladi. Mazkur maxsulotlarning zarur qismi ichki ehtiyojlar uchun bo‘lsa, qolgani eksport sifatida chiqarib turilgan. YUqoridagi misollar so‘g‘dda temirchilik soxasining yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Metallurgtyada turli mehnat qurollari: belkurak, bolta, o‘roq, mix, taqa va hakoza mehnat qurollari ishlab chiqarilgan. Turli tuman hunarmandchilik buyumlari: pichoq qaychi bezak ashyolari kalit qulf chiroqlardan, harbiy qurollar ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan. SHuning uchun ham so‘hd harbiylari qurolanish jihatidan boshqa hudud harbiylariga nisbatan ancha ustin bo‘lgan. Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xoqonligi hukmronligi davrida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.

Arab xalifaligining O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari. Arab xalifaligi-(632 – 1258) – Arabiston ya.o., Yaqin va O’rta Sharq, Shim. Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o’z ichiga olgan saltanat. 7-8-a.larda tashkil tongan. A.xionitlar asoschisi payg’ambar Muhammal(as)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakrdir. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 633-715 y.lar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan “Xulafo ar-roshidin” (“To’g’ri yo’ldan boruvchi xalifalar”) va ummaviylar zamonida fath etildi. Lekin abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar. Ichki ixtiloflar ta’siri ostida A.xionitlar 8-a.ning oxirlaridan boshlab mayda-mayda qismlarga parchalanib keta boshladi: 788 y. Mag’ribning g’arbiy qismida (hoz. Marokash) idrisiylar (788 – 985), uning sharqiy qismida (hoz. Tunis) ag’labiylar (800-909) xukmronligi o’rnatildi. Xuroson va Movarounnaxraa esa 9-a.ning 20-y.laridan boshlab mahalliy sulolalar: toxiriylar (821 – 873), safforiylar (867 – 903) va somoniylar (875 -999) bosh ko’tarib chiqdilar. Ular A.xionitlarga nomigagina tobe bo’lib, aslida mustaqil hukmdor edilar. A.xionitlar 1258 y. mug’ullar tarafidan tugatildi (yana q. Xalifalik).
Xalifalik – 7-8-asrlarda arab istilolari natijasida Arabiston yarim oroli, Yaqin va O’rta Sharq, Shim. Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o’z ichiga olgan davlat (q. Arab xalifalig) Ibn Xaldunning yozishicha, “johiliya arablari” faqat diniy sifatdagi (payg’ambarlik, valiylik, kohinlik va h.k.) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijratdan so’ng (622 y.) Madinada barpo bo’lgan va 630632 y.larda butun Arabistoi ya.o.ni o’z ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat shaklini olgan. Bu davlatning boshlig’i- rasululloh – Allohning elchisi, ammo u abadiy emasligi payg’ambarning o’zi tomonidan qayta-qayta ta’kidlab kelingan. Bu davlatni keljakda boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad (sav) – payg’ambarlarniig oxirgisi (xotam ul-anbiyo). Birinchi bo’lib bu haqiqat Payg’ambar (sav) tomonidan anglandi. “Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida o’ttiz yil, so’ngra amirlik (podsholik) dir” degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad payg’ambar vafotidan so’ngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida eta bo’lmagan va bunga da’vo ham qilmagan xalifalar xelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni oddiy inson hukmdor – amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik sahobalar – muhojirlar va ansorlar o’rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana shu lavozimga saylanishi haqida borar ela. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu Rasululloh – Alloh elchisining o’rinbosari bo’lib saylanishi shundan dalolatdir. Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va h.i.) bo’linishi va ularning, asosan, muhojirlar o’rtasida taqsimlanish yuz bergan. Bu jarayon, ya’ni davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini yo’qotib, dunyoviy tus olishi 4 xalifa – Abu Bakr Siddiq (632- 634), Umar ibn Xattob (634-644), Usmon ibn Affon (644- 656) va Ali ibn Abu Tolib (656-661) davrida uzil-kesil amalga oshgan, ular “al-Xulafo arroshidun” (to’g’ri y.dan boruvchi xalifalar) degan nom oldilar.
750 yilda Abbosaylar xalifaligi boshlangan. Umaviylardan farqli o’laroq abbosiylar o’z ismlariga Alloh so’zini qo’shib martabali laqablar olilar, shu yo’l bilan o’z hokimiyatlariga teokratik tus berishga uringanlar. Lekin amalda ularniig ko’pchiligi qo’g’irchoqqa aylanib qolib, boshqa qavimlar boshlilqari (mas. Mahmud G’aznavay), saljuqlar sultoni To’g’rulbek, buvayhiylar amiri Ahmad kabilarga muboya’a (guvohnoma) berdilar va ularning hokimliklarini qonuniylashtirdilar. 9-a.dan e’tiboran Abbosiylar xalifaligi parchalana boshlagan. Ispaniyada Kordova, Shim. Afrikada fotimiylar xalifalagining vujudga kelishi xalifalik yakkayu yagona bo’lishi kerak degan tushunchaga yana bir bor zarba bergan.
12-asrda Turk sulolalari zaiflashib, Bag’dod xalifaligi qischa mudlatga o’z qudratini qayta tiklagan edi hamki, Mug’ullarning qaqshatqich zarbasiga uchradi va 1258 y. Xuloku oxirgi Bag’dod xalifasi al- Musta’simni qatl qilgan. Arab xalifaligining O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.
Shunday qilib, Abbosiylar xalifaligi Mug’ullar tomonidan yo’q kilindi. Ammo 1261 yil Misr mamluklarining sultoni Zohir Baybars dastlab oxirgi Bag’dod xalifasining amakisi al-Mustansir, sung yana bir vakil al-Hakim I ni Qohiraga keltirib, abbosiylar sulolasini davom ettirdi. Yuqorida zikr etilgan ikkala shaxsning ham haqiqatan abbosiylarga mansub ekanini o’z vaqtida akad. V.V.Bartold qattiq shubha ostiga olgan edi. Qanday bo’lganda ham Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi 1517 y. usmonli turklar tomonidan Misr bosib olingunga qadar davom etdi. Arab xalifaligining O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari.