Xiva xonligi arxivi

Xiva xonligi arxivi

Reja:

1. 
   Xiva xonligi arxivini oʻrganishning ahamiyatli jihatlari
   
2. 
   Xiva xonligi arxivlarida turkmanlar haqidagi hujjatlar tasnifi
   

Xiva xonlari arxividan turkmanlar tarixiga oid materiallar chop etilgan. P.P.Ivanov tomonidan nashr etilgan arxiv tavsifida turkmanlarga oid hujjatlarga nisbatan kam e’tibor berilgan. P.P.Ivanov ularning ba’zilarini umuman tilga olmadi, boshqalari haqida faqat o‘tib gapirdi; u tarjima qilgan turkmanlar bilan bog‘liq bo‘laklarda ba’zi muhim tafsilotlar ba’zan tushib qoladi. Bularning barchasi, albatta, P.P.Ivanovning arxivni ochgan va qisqa vaqt ichida hujjatlarning nafaqat rasmiy tavsifini, balki ko‘p hollarda ularning mazmunini chuqur tahlil qiladigan asarni nashr etgan ulkan xizmatlarini kamaytirmaydi. P.P.Ivanov 19-asrda Xiva arxivini oʻrganish va uning maʼlumotlaridan Oʻrta Osiyodagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tavsiflashda foydalanish boʻyicha birinchi, eng muhim qadamni qoʻyib, keyingi tadqiqotlarga yoʻl ochdi.

P.P.Ivanov tomonidan topilgan Xiva xonlari arxividan topilgan 137 ta hujjatning 50 tasi u yoki bu tarzda turkmanlarga tegishli 20 . SSSR FA Sharqshunoslik institutining (hozirgi Osiyo xalqlari instituti) Leningrad boʻlimidan topilgan M. Yu.Yoʻldoshev taʼriflagan toʻqqiz hujjatning toʻrttasida turkmanlar haqidagi maʼlumotlar 21 . Nihoyat, A. L. Troitskaya tomonidan Bend 22 to'g'onidagi hujjatlar papkasidan topilgan 9 ta hujjat ham turkmanlar tarixi bilan bog'liq . Shunday qilib, hozirgacha topilgan 155 ta arxiv hujjatlaridan [12] 63 tasida turkmanlarga oid materiallar mavjud.

Ularning koʻpchiligi oʻz maqsadiga koʻra ikki qismga boʻlinadi: daromad-xarajat daftarlari yoki daftarlari (daftarlari), ular Xivaning uchta oliy siymosi – mehter, qushbegi va devonbegi qoʻl ostida boʻlgan amaldorlar (devonlar)da saqlanardi. buxgalteriya nukerlari uchun. Biroq, bu faqat rasmiy belgidir; aslida bu barcha daftarlarning turkmanlar nuqtai nazaridan mazmuni juda xilma-xildir. Ularda turkman qabilalarining joylashuvi va soni, turkmanlarning yer egaligi, turkmanlarning nuker xizmati, ustoz va qabila zodagonlari va ularning Xiva xoni bilan munosabatlari, 50-60-yillardagi turkman qoʻzgʻoloni haqida maʼlumotlar bor. Turkman savdogarlaridan zekat yig'ish haqida XIX asr. 15 ta kichik hujjat 23 tasi asosan hisobotlar ( ariza) Xiva xoni va uning zobitlari, yuqorida tilga olingan qoʻzgʻolonlarga aloqador; bu 15 hujjatdan uchtasi Xiva xoniga yozgan xat (yoki iltimosnoma) va turkman oqsoqollari tomonidan imzolangan qushbeglardir.
Turkmanlarga oid eng dastlabki arxiv hujjatlari 1240/1824-25 yillarga, oxirgisi esa 1289/1872-73 yillarga to'g'ri keladi.Hujjatlar alohida yillar bo'yicha juda notekis taqsimlangan: 1824-1832 yillarga kelib. faqat uchta daftar kiritilgan (№ 59, 5 va 57), undan keyin 12 yil muddat (1833-1844), ular uchun birorta ham hujjat saqlanmagan, qolgan barcha hujjatlar 1845-1872 yillarga tegishli. Bu, aftidan, Xiva xonlari arxivining bizgacha yetib kelgani to‘liq emas. Endi uning qaysi qismi saqlanganligini aniqlashning iloji yo'qdek. 19-asrning 50-60-yillari qoʻzgʻolonlari paytida koʻplab hujjatlar nobud boʻlishi mumkin edi. 24, boshqalari - 1873-yilda Xivaning rus qoʻshinlari tomonidan bosib olinishi davrida. Biroq ayrim turdagi hujjatlarning (masalan, turkmanlardan zekot yigʻish yozuvlari) yoʻqligi, shubhasiz, bunday hujjatlarning oddiygina tuzilmaganligi bilan bogʻliq 25 . .
Bu yerda taklif qilingan tavsifda barcha hujjatlar mavzu bo'yicha, bo'limlar ichida esa xronologik tartibda joylashtirilgan. Bu guruhlash P.P.Ivanovning guruhlashidan farq qiladi, u bir xil daftarning alohida qismlarining mazmuni koʻpincha juda xilma-xil boʻlishini taʼkidlagan va shuning uchun u har bir daftardagi guruhlashni yozuvlarning mazmuni shunday boʻlgan qismiga asoslagan. eng muhim va xarakterli 26 . Darhaqiqat, ko‘pgina daftarlarda alohida yozuvlar mazmunan bir-biriga mutlaqo bog‘liq emas, ularning bir daftarga kiritilish sabablarini aniqlash qiyin; ular bitta mansabdor shaxs tomonidan qilingan bo'lishi mumkin (ba'zida qo'l yozuvidan ko'rinib turibdi), lekin bir xil daftarda yozuvlar ko'pincha turli shaxslar tomonidan va turli vaqtlarda qilingan. Shu sababli, har bir mustaqil yozuv yoki yozuvlar guruhi biz tomonidan alohida hujjat sifatida ko'rib chiqiladi, shu sababli bir xil daftardan turli xil ro'yxatlar va boshqa yozuvlar tavsifning turli bo'limlariga joylashtirilishi mumkin. Ushbu tartibga solish ushbu hujjatlarni keyingi o'rganishni osonlashtirishi kerak.
Hujjatlarning aksariyatini, hech bo'lmaganda turkmanlarga tegishli bo'lgan qismlarini to'liq tarjima qilish maqsadga muvofiq emas edi. Bu hujjatlarning aksariyati turkmanlarning nominal roʻyxatlari boʻlib, ular Xiva xonligida yer olganlar yoki kampaniyada qatnashgan nukerlardir. Aksariyat hollarda ularni to'liq olib kelish shart emas. Biz, qoida tariqasida, qisqartirilgan tarjima bilan cheklanamiz, unda bunday ro'yxatlardagi barcha sarlavhalar, qabila bo'linmalarining nomlari, brigadirlarning ismlari va qabila bo'linmalari tomonidan sanab o'tilgan nomlar soni ko'rsatilgan. Bundan tashqari, har bir hujjatning batafsil tavsifi berilgan, unda uning barcha xususiyatlari qayd etilgan - asosan alohida nomlar yonida joylashgan turli xil belgilar. Faqat kichik hajmdagi ba'zi, ayniqsa qiziqarli ro'yxatlar to'liq tarjima qilingan (bu barcha holatlarda nazarda tutilgan).
Hujjatlarning yana bir katta guruhida - daromad-xarajat daftarlarida turkmanlarga oid turli masalalarga oid yozuvlar turkmanlarga hech qanday aloqasi boʻlmagan eng xilma-xil mazmundagi yozuvlar orasidan oʻralgan. Bunday daftarlarning [14] hajmi katta boʻlgani uchun toʻliq tarjimasini berish mutlaqo mumkin emas va zarurat ham yoʻq. Shuningdek, turkmanlar haqidagi barcha yozuvlarni to‘liq tanlab olishning hojati yo‘q: bu ham juda ko‘p joy egallaydi, yozuvlarning o‘zi esa ko‘p hollarda bir xil turdagi va ularning tarjimasi ko‘p sonli bo‘lishidan tashqari. ismlar, hech narsa bermas edi. Shuning uchun biz faqat namunaviy yozuvlarni taqdim etamiz 27 .
Kichik hujjatlardan Bend toʻgʻonidagi papkadagi barcha arizalarni toʻliq tarjima qilish shart emas edi , chunki ularning mazmuni turkmanlar tarixi uchun ahamiyatli emas; shuning uchun biz alohida parchalar bilan batafsil bayon qilish bilan cheklanamiz. Arizaning qolgan qismi to'liq berilgan, asosan kirish sarlavhasidan tashqari 28 .

Nihoyat, turkmanlarga taqsimlangan yer uchastkalarining ikkita reestrining to‘liq tarjimasi berilgan, chunki ular alohida qiziqish uyg‘otadi.

Hujjatlarning taqdimoti va tarjimalari bilan birgalikda ularning tavsifi bilan bog'liq barcha ma'lumotlar beriladi: sanasi, boshqa hujjatlar bilan o'zaro bog'liqligi va boshqalar. Hujjatlarning mazmuniga tegishli barcha boshqa ma'lumotlar eslatmalarga kiritilgan. Tashqi tavsif faqat P. P. Ivanov va M. Yu. Yoʻldoshev tomonidan tasvirlanmagan hujjatlar uchun berilgan.

Hujjatlarni taqdim etishda va tarjima qilishda ham, ularga eslatmalarda ham ustalarning ismlariga - aniqrog'i, hujjatlarning kamida bittasida har qanday unvon va unvonlarga ega bo'lgan nomlarga alohida e'tibor beriladi. Bu ikki nuqtai nazardan muhim. Birinchidan, u turkmanlarning ijtimoiy tuzilishi va ularning Xiva xonligi bilan munosabatlariga oid nihoyatda qimmatli material, koʻp hollarda boshqa [15] manbalardagi maʼlumotlar bilan solishtirish mumkin boʻlgan material beradi. Ikkinchidan, bu bizning etnograflarimizga yanada yordam berishi mumkin; O‘z qabilasining tarixini eslab yurgan turkmanlar hozir arxiv hujjatlarida 29 tilga olingan oqsoqollarning ismlarini tez-tez aytib berishadi, bu ularning hikoyalarini, ayniqsa, ular xabar qilgan xronologiyani tekshirishda katta ahamiyatga ega.
Xiva xonlari arxivining turkmanlarga oid barcha hujjatlarini toʻliq tarjima qilib boʻlmaydigan sabablarga koʻra bu hujjatlarning oʻzbekcha matnini ham joylashtirish mumkin emas. Ayniqsa, har qanday jihatdan qiziqarli yoki muhim sahifalar faksimil shaklida beriladi (odatda qisqartirish bilan, masshtab ko'rsatilmagan, chunki asl nusxaning formati tavsifdan ma'lum). Barcha hujjatlarni taqdim etish va tarjima qilishda asl matn quyidagi hollarda qavs ichida beriladi: a) matn tushunarsiz yoki tarjimada bahsli bo‘lsa; b) ismlar, unvonlar va atamalar noodatiy uslubga ega bo'lsa; c) asl nusxada topilgan ba'zi o'ziga xos burilishlar va iboralar haqida tushuncha berish kerak bo'lganda; d) arxiv hujjatlarida va turli uslubdagi adabiyotlarda uchraydigan o‘sha turkman qabila bo‘linmalari nomlarida.


Bu yerda taqdim etilgan Xiva xonlari arxivining “turkman” hujjatlarining tavsifi to‘liq emasligi aniq. Muallif, eng avvalo, turkmanlarning ijtimoiy tuzumini o‘rganish uchun ayniqsa muhim bo‘lgan materialni ajratib olishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan; ishning birinchi qismida keltirilgan ba'zi xulosalar va farazlar asosan ushbu materialga asoslangan. Shu bilan birga, ushbu tavsif kelajakda arxivga murojaat qiladigan tadqiqotchilar uchun ushbu hujjatlarda harakat qilishni osonlashtiradi.