Xix asr oxiri XX asr boshlarida aqsh
AQSH ning iqtisodiy taraqqiyoti va uning sabablari
Download 45.87 Kb.
|
XIX - XX ASR
|
AQSH ning iqtisodiy taraqqiyoti va uning sabablari.
1776 yil 4-iyulda mustaqilikka erishgan AQSH, 1787 yildagi Konstitusiya asosida demokratik yo`l bilan taraqqiyot sari odimladi. 1861 -1865 yillardagi fuqarolar urushi va qulchilikning bekor qilinishi mamlakatni yana ilgari rivojlanishi uchun yo`l ochib berdi. Buning ustiga AQSH ning o`z hududlarini ancha kengaytirib olgani (1822 yilda Flaridani sotib olinishi, 1848 yilda Meksikadan Texas Nyu-Meksika va boshqalarni tortib olinishi, 1867 yil Alyaskani qo`lga kiritilishi) natijasida bitmas, tuganmas yer osti va yer usti boyliklariga ega bo`ldi. Ishlab chiqarish kuchlarining tez taraqqiy qilish uchun yangi sharoit vujudga keldi. Bu davr AQSH da kapitalizm tez suratlar bilan rivojlanganligi va sanoat to`ntarishi sodir bo`lganligi bilan harakterlanadi. 1894 yilga kelib, AQSH sanoat ishlab chiqarish jihatidan 1 -o`ringa chiqib oldi. Ilgari Angliyaning mustamlakasi bo`lgan bu o`lka jahondagi eng rivojlangan industrial –agra mamlakatga aylangan. 40 yilda, ya`ni 1899 yilga kelib korxonalar soni 3 marta, ishchilar soni 4 marta, maxsulot ishlab chiqarish 7 marta, ishga solingan sarmoyalar 10 marta ko`paydi. XX asr chegarasida AQSH da sarmoyasi 1 mln. dollordan ortiq bo`lgan 447 korxona bor edi. 1897 yildan 1913 yilgacha AQSh tashqi siyosatining tarixi Uilyam MakKinli, Teodor Ruzvelt prezidentligi va Uilyam Xovard Taft prezidentligi davridagi AQSh tashqi siyosatiga tegishli. Bu davr 1861-1897 yillardagi AQSh tashqi siyosati tarixidan keyin va 1897 yilda MakKinli inauguratsiyasi bilan boshlandi. U 1913-yilda Vudro Vilson va 1914-yildagi Birinchi jahon urushining boshlanishi bilan yakunlanadi, bu AQSh tashqi siyosatida yangi davrning boshlanishini belgiladi. Davrda Qo'shma Shtatlar G'arbiy yarim shardagi an'anaviy tashvish zonasidan tashqarida ham faol bo'lgan buyuk kuch sifatida paydo bo'ldi. Asosiy voqealar qatoriga Ispaniya-Amerika urushi, Gavayining doimiy anneksiya qilinishi, Filippinning vaqtincha anneksiya qilinishi, Puerto-Rikoning anneksiya qilinishi, Lotin Amerikasi ustidan nazorat boʻyicha Ruzvelt xulosasi, Panama kanalining qurilishi va Buyuk Oqning sayohati kiradi. Dunyoga kuchli qayta qurilgan AQSh dengiz flotini ko'rsatgan.Kubaning Ispaniyaga qarshi mustaqillik urushi 1895 yilda boshlandi va ko'plab amerikaliklar Ispaniyaning shafqatsizligidan g'azablanib, Vashingtondan uni to'xtatish uchun harakat qilishni talab qildilar. Ishbilarmonlar hamjamiyati va GOP yetakchilari bunga qarshilik ko'rsatishdi. USS Meyn tinchlik missiyasini bajarayotganda Gavana bandargohida portlab, cho'kib ketganda, bu masala birinchi o'ringa chiqdi. MakKinli Ispaniyadan Kuba nazoratini yumshatishni talab qildi, Madrid esa rad etdi. MakKinli masalani Kongressga topshirdi, u 1898 yil aprel oyida zudlik bilan urush e'lon qildi. Amerika Qo'shma Shtatlari Ispaniya-Amerika urushida Ispaniyani tezda mag'lub etib, Ispaniyaning Kuba, Puerto-Riko va Filippin egaliklarini o'z nazoratiga oldi. Urushdan keyin Kuba de-fakto AQSh protektoratiga aylandi va AQSh Filippin qo'zg'olonini bostirdi. Senatdagi Demokratik muxolifat tufayli MakKinli Gavayini qo'shib olish to'g'risidagi shartnomani ratifikatsiya qilish uchun 2/3 ko'pchilik ovozni topa olmadi, shuning uchun u 1898 yilda Nyulend rezolyutsiyasida ko'pchilik ovoz bilan xuddi shunday natijaga erishdi. Natijada Tinch okeanida asosiy strategik baza paydo bo'ldi. Shunday qilib, MakKinli ma'muriyati Amerika tarixida birinchi xorij imperiyasini yaratdi.2 Shiddatli raqobat kurashi 1873, 1884, 1893 yillardagi iqtisodiy inqirozlar natijasida juda ko`p mayda korxonalar sinib ishlab chiqarish yiriklashdi. J.Rokfellerning neft maxsulotining 90 % ga ega bo`lgan “Standart oyl” (1870), Julius Spekser Morganning “Tamaki” trest (1884) lari keyin “Amerika paxta moyi”, “Milliy zig`ir moyi”, “Qand –shakar trest”lari XX asr boshlarida (1901 yil) tuzilgan. Yana o`sha Morganning 66 % po`lat nazoratida “Po`lat tresti” Dyuponning “Kimyo tresti”, Fordning 1902 yil “Ford motor” kompaniyasi, u traktor, tenis, samalyot va boshqa ishlab chiqargan “Jeniral Motors”dan so`ng 2 o`rinda turadi. Uning tarkibida xarbiy texnika asosiy o`rinni tashkil etadi. Avtamblsozlik nafaqat AQSH da balki jahonda nufuzi katta edi. Morganiyada moliya guruhining ilk banki “Morgan granti tresti” kompaniyasi (1861) bo`lib, u Nyu Yorkda tashkil etildi. Uning 20,4 milliard yuqoridagi bankka tegishli. “Jeneral Mortos”, “Jeneral elektr”, “Yunayted Stats Stil”, “Amerika telefon va telegraf” va boshqa korparatsiyalarni shuningdek ko`mir, to`qimachilik, neft, kimyo va boshqa tarmoqlarni o`z ichiga oladi. Guruh AQSH siyosiy hayotida muhim o`rin tutadi. 1903 yilda Morgan va Rokfeller kompaniyalari AQSH dagi 22 milliard dollor kapitali bo`lgan 112 ta bankni nazorat qilib turgan. AQSH da kopitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi sabablari: Taraqqiyotga g`ov bo`lgan qulchilikka barham berildi. AQSH da yer –mulk davlat qo`lida edi, xalaqt beradigan qirol ham, zamindor zadagon ham, yer mulki bo`lgan ruhoniylar ham yo`q edi. Masalan, 6,048111.608 akr yer, ya`ni mamlakat butun yer maydonining yarmidan ko`pi hukumat qo`lida bo`lib, u sanoat egalari va bankerlarga suv tekinga berardi; fermerlar ham yer osti boyliklarini arzon narxda sotib olish yoki ijaradan foydalanish imkoniga ega. Hindularning yerlari tortib olindi. AQSH kapitalistlari katta-katta hududlarni bosib olib, yer rentasi to`lamadilar va boyib ketdilar. Tabiiy resurslar ko`mir, temir, o`rmon, neft, mis va boshqa boyliklar ko`p edi. Yevropa mamlakatidan kapitalidan unumli foydalandi. Immigratsiya natijasida qo`shimcha arzon, ishchi kuchi mavjudligi, shu sabab aholi sonining oshganligi. Qishloq xo`jaligida kapitalizm taraqqiyotlarining “Amerika yo`li” g`alabasi. G`arbning tezlik bilan kolonizatsiya qilinishi va temir yo`llar qurilganligi. AQSH mustaqillik va dehqonlar urushidan so`ng urushsiz va katta harajatlarsiz rivojlanish imkoniga ega bo`ldi. Download 45.87 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|