Xix ásir qaraqalpaq ádebíyatí. KÚNxoja ibirayím ulíNÍŃ Ómiri hám dóretiwshiligi

XIX ásir QARAQALPAQ ÁDEBÍYATÍ.
KÚNXOJA IBIRAYÍM ULÍNÍŃ ÓMIRI HÁM DÓRETIWSHILIGI
Jobası
1. Dáwirge tariyxıy sıpatlama.
2.Qaraqalpaqlardıń otınishi xalıq sıpatında óz mádeniyatına iye bolıwı.
3.XIX ásirdegi ádebiy baylarlislar, sawatlılıqtıń rawajlarliw jolı.
4. Kunxoja jasaǵan dáwiri hám ádebiy ortalıǵına sıpatlama.
5. Shayır shıǵarmalarınıń jıynalıwı hám basıp shıgarılıw tariyxı.
6. Kunxoja Ibrayım ulı shıǵarmalarınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı.
Dáwirge tariyxıy sıpatlama.

Tariyxtan bizge málim, XVIII asırdıń aqırı XIX asirdiń baslarında qaraqalpaqlardıń Janadarya, Kuwandarya boylarında, Aral tenizi hám Ámiwdárya jagalarında jasaǵan. XIX asirdiń 20-jıllarınan baslap Xiywa xanları qaraqalpaqlardı óz puxaralıǵına birotala baǵındırıp aladı. Bunnan keyingi qaraqalpaqlarıń taǵdiri Xiywa xanlıǵınıń basqarıw siyasatına ǵárezli boladı. Qaraqalpaqlar Xiywa xanlıǵına kóp muǵdarda salıq tólep, kún keshiredi. Usınday awır salǵırtlardan, jáne de xannıń eziwshiliginen, ádalatsizlıqqa qurılǵan siyasatınan jábir kórgen xalıq Xiywa xanlıǵına qarsı bir neshe ret azatlıq kóterilislerin alıp baradı. 1827-jılı Aydos biy, 1858-1859-jıllarǵı Ernazar Alakóz baslagan xalıq azatlıq kóterilislerı bolıp ótedi.

XIX asirdiń 20-30-jıllarda elimizde medreseler payda bolıp, sawatlı adamlardıń sanı kóbeye baslaydı. Eldegi ayırım bardamlı xojalıqlardıń balaları Xiywa, Buxara, Samarqand, Qabul, Mısır, Baǵdat medreselerine barıp oqıwǵa múmkinshilik payda boladı. Qaraqalpaqlarda Xiywa, Buxara medreseleri kóleminde Qaraqum iyshan, Qum ózek iyshan, Ayimbet iyshan medreseleri payda bolıp, xalıqtı sawatlandırıw isleri jolǵa qoyıladı.
XIX asirde qaraqalpaqlar otırıqshı xalıqqa aylanıp, bilimli, basqa xaliqlarga belgili el, xalıq ekenligi málim boladı. Qaraqalpaqlardaǵı meshit, medreseler Baǵdat, Mısır, Qabul, Qazan baspaxanalarında basılǵan kitaplar menen tamiyinlenenedi. Qaraqalpaq territoriyası burınǵı Xorezm civilizaciyasınıń ilimiy, ádebiy, mádeniy, ekonomikalıq oraylarınıń birine aylanadı. Oraylıq Aziyadaǵı eń ayyemgi estelikler bolǵan Gawir qala, Topıraq qala, Qoy qırılǵan qala, Qırıqqız qala, Ketenler, Dáwkesken, Shılpıq, Kerder usagan tariyxıy orınlardıń qaraqalpaqlardıń jerinde jaylasqanlıǵı olardıń áyyemgi xalıq ekenligin dálilleydi.
Qaraqalpaqlar Xorezmge kelgennen keyin XIX asirdiń ózinde-aq olar milliy jazba adebiyatın jaratadı. XIX asirdegi milliy jazba adebiyatqa tiykar salǵan Kunxoja Ibrayım ulı, Ajiniyaz Qosibay uli, Berdaq Ǵarǵabay ulı, Otesh Alshınbay ulı, Sarıbay, Gulmurat sıyaqlı shayırları jetilisip shıǵadı. Kunxoja grajdanlıq lirikanı, satiralıq, tımsallıq dóretpelerdi rawajlandırsa, Ajiniyaz milliy adebiyatımızdı arab, parsı adebiyatlarındaǵı poeziyanıń muxalles, rubay, gazzel, tariyp janrlıq turleri menen bayıttı.
Berdaq shayır da XIX asirdegi milliy adebiyatımizdıń rawajlanıwına qáliplesiwine úles qosıp, bul asirdegi xalıq tariyxın (Shejire) jaratıwǵa baslama saldı. Sonday-aq Berdaq shayır «Aydos biy», «Amangeldi», «Ernazar biy», «Rawshan», «Aqmaq patsha», «Erkebay» usagan dástanlıq shıǵarmaları menen qaraqalpaq ádebiyatında jazba dástanlıq shágarma dóretiw dástúrin rawajlandırdı.
Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanda, XIX asir Qaraqalpaq xalqı óz aldına tariyxi, mádeniyatına iye xalıq sıpatında dunyalıq ilim, mádeniyat, ádebiyat qorlarına úles qosqan dáwirleri bolıp tariyxqa kirdi.