Xorijiy mamlakatlarda g‘aznachilik faoliyatini tashkil etish va rivojlanish xususiyatlari

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Byudjet ijrosi sohasidagi vakolatlarga ega organlar tizimiga moliya organlari, pul-kredit organlari va davlat (shahar) moliyaviy nazorat organlari kiradi, ularning har biri o‘z vazifalarini bajaradi va belgilangan vakolatlar doirasida ishlaydi [1].
____________________

1. 
   Нестеренко Т. Г. Бюджет по правилам // Бюджет, 2014. № 8.
   

G‘aznachilik tizimlariga yuklangan asosiy funksiyalar:

a) passiv rol, ya’ni g‘aznachilik o‘z faoliyatini tasdiqlangan byudjetlar bo‘y‘cha byudjet muassasalariga resurslarni oddiy taqsimlash bilan cheklaydi;
b) faol, g‘aznachilik oddiy resurslarni taqsimlashdan tashqari, majburiyatlar va xarajatlarni to‘lash bo‘yicha cheklovlarni belgilashi mumkin;
c) g‘aznachilik organlari oldindan belgilangan mezonlar asosida ma‘lum xarajatlar operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat berishi mumkin. Turli mamlakatlar byudjet ijrosining turli modellaridan foydalanadilar. Buyuk Britaniya va AQSh kabi mamlakatlarda g‘aznachilik va g‘aznachilik eng keng vakolatlarga ega bo‘lgan yagona tashkilotdir. Shuning uchun uning byudjet ijrosidagi roli giperaktivdir. Masalan, AQShda g‘aznachilik barcha mamlakatlarga xos bo‘lgan asosiy iqtisodiy va moliyaviy funktsiyalardan tashqari xavfsizlik funktsiyalarini ham ta‘minlaydi. G‘aznachilik moliyaviy tekshiruvlar bilan ham shug‘ullanadi. Fransiya, Braziliya, Avstraliya kabi mamlakatlarda xazina juda keng vakolatlarga ega va ularning roli faoldir. Boshqa bir qator rivojlangan G‘arb mamlakatlarida g‘aznachilik funksiyalari ko‘proq jamlangan va cheklangan. Ular qatoriga Kanada, Germaniya, Italiyani kiritishimiz mumkin. [2]
_______________________________
2. Саранцев В. Н. Сравнительный анализ функций казначейских органов зарубежных стран // Бюджет, 2010. № 1.


Tahlil va natijalar
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda ‘‘G‘aznachilik byudjeti ijrosi’’ tushunchasining bir qator talqinlari mavjud, ammo ilmiy adabiyotlarda g‘aznachilik tomonidan byudjet ijrosi jarayonini to‘liq tavsiflovchi yagona ta‘rif mavjud. ‘‘G‘aznachilik byudjeti ijrosi’’ deganda, maxsus ijro etuvchi organ – g‘aznachilik tomonidan joriy moliyaviy davrda byudjet mablag‘larini pul oqimi orqali boshqarish orqali byudjet qonunchiligi normalari bilan tartibga solinadigan federal byudjet ijrosini tashkil etishni tushunish taklif etiladi. Iqtisodiy-moliyaviy kategoriya sifatida «Budjetlarning g‘azna ijrosi» tushunchasining mohiyati quyidagi xususiyatlar bilan ochib beriladi:

• 
  G‘azna budjet mablag‘larini oluvchilar va barcha boshqaruvchilarning kassiri hisoblanadi;
  
• 
  G‘aznachilik byudjet muassasalarining shaxsiy hisobvaraqlari tizimidan foydalanadi;
  
• 
  yagona byudjet hisobidan byudjet mablag‘larini to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjet mablag‘larini yakuniy oluvchilarga olib kelish;
  
• 
  byudjet mablag‘larining sarflanishi ustidan nazoratning samaradorligi, samaradorligi va sifatini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun tegishli shart-sharoitlarni shakllantirish amalga oshirilmoqda.
  

Shunday qilib, g‘aznachilik tizimi byudjetning samarali kassa ijrosi orqali davlat byudjeti tizimining faoliyatini ta’minlovchi samarali vositadir.G‘arb davlatlarining g‘aznachilik organlari tomonidan bajariladigan asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi:
- yagona hisobni nazorat qilish (naqd pulni boshqarish);
- qisqa muddatli moliyaviy rejalashtirish;
- davlat qarzini boshqarish;
- defitsit darajasini prognoz qilish;
- qimmatli qog‘ozlar bilan ishlash;
- davlat mulkini boshqarish.
Xorijiy davlatlar g‘aznachilik organlari faoliyatining ular faoliyati samaradorligi va samaradorligini oshirish imkonini beradigan qator jihatlariga alohida e‘tibor qaratish lozim. Birinchidan, g‘aznachilik organlari tomonidan o‘z qimmatli qog‘ozlarini, masalan, 3-5 yilgacha kutilayotgan to‘lov muddatiga ega g‘azna veksellarini mustaqil chiqarish mumkin. G‘aznachilik veksellarini joylashtirish orqali xorijiy qarzlar yoki kreditlarga qaraganda arzonroq mablag‘lar oqimi ta’minlanadi. Byudjetning funksiyalarini ko‘rib chiqish va ularning byudjet jarayonida g‘aznachilikning roli bilan bog‘liqligini aniqlashda shuni ta’kidlash kerakki, byudjetning asosiy vazifasi davlatning moddiy asosini mablag‘larni jamg‘arish orqali ta’minlashdan iborat. G‘aznachilik organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha ustuvor vazifalarni uchta yo‘nalishga bo‘lish mumkin.
Birinchidan, federal byudjetning xarajatlar bo‘yicha ijrosini ta’minlash mumkin.
Ikkinchidan, yagona g‘aznachilik hisob varag‘i mablag‘larini prognozlash funksiyasi bajarilishini ta’minlash kerak.
Uchinchidan, federal byudjetning yagona hisobining likvidligini boshqarish lozim.
Byudjet ijrosining g‘aznachilik tizimini, uning funksional va boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish orqali butun davlat moliyasini boshqarish tizimini optimallashtirish va samaradorligi va samaradorligini oshirish mumkin. G‘aznachiligining vakolatlarini optimallashtirish bo‘yicha taklif etilayotgan va ko‘rib chiqilayotgan yo‘nalishlar nafaqat byudjetni yaxshiroq ijro etish, balki uni shakllantirishni to‘g‘ri rejalashtirish imkonini beradi. Byudjet ijrosining faol tizimi modeliga o‘tish va undagi g‘aznachilik organlarini kengaytirilgan vositalar (byudjet limitlaridan tashqari), shu jumladan keng funksional kompleksga ega byudjet mablag‘lari bilan faollashtirish, bizning fikrimizcha, amalga oshirilayotgan jarayonni aks ettiradi.
Xulosa
Xulosa o‘rnida ta’kidlash kerakki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, byudjetning ijrosi jarayonida g’aznachilikdan foydalanish alternativ usullaridan biridir. G’aznachilik asosida byudjet mablag’laridan foydalanishda ularni iqtisod qilish, nazoratni kuchaytirish, soliq to’lovchilarning pulini talon-taroj qilish hollarining oldini oladi. Shuningdek, byudjet tashkilotlarining rahbarlarini ajratilgan byudjet mablag’laridan samarali foydalanishga rag’batlantiradi. “Boshqa mamlakatlardagi g’aznachilik tizimini joriy etilshi va rivojlanishida davlat moliya-axborot tizimini joriy etish davlat moliyasining holati to’g’risida tezkor va ishonchli axborotlar olish imkonini beradiki, bu esa davlat moliyasini samarali boshqarishni ta’minlaydi”. Mazkur tizimni joriy etish bilan byudjet bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, byudjet mablag’larini maqsadsiz sarflanishidan himoyalash va byudjetni rejalashtirish va prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin. Shu sababli, yaqin kelajakda davlat byudjetini ijro etish g’aznachilik tizimini izchil joriy etishni ta’minlaydigan chora-tadbirlarini amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir. “Davlat moliyasini boshqarish tuzilishini tarixiy rivojlantirishda nainki ilmiy, balki amaliy tajribalarga ham tayaniladi, umuman olganda, tarix shu qilingan xatolarni ko’rsatib berishi bilan kelgusida katta maktab yaratadi, deyish mumkin, albatta, davlat moliyasini boshqarish va uni tuzilishi uchun bu qimmatli maktab bo’lishi lozim”.