Xristianlikning vujudga kelishi

Kalvinizm. Diniy islohotning boshqa bir yirik arbobi Jan Kalvin (1509-1564) edi. Uning 1536 yilda nashr etilgan «Xristian dinidagi ko’rsatmalar» degan bosh asari, protestantizm ta`limot sifatida shakllanganidan keyin yangi bir diniy yo’nalish - kalvinizmning asosi bo’lib qoldi.
Dastlabki islohot arboblaridan farqli o’laroq, Kalvin uchun diqqat markazi Injil emas Tavrot bo’lib qoladi. Kalvin absolyut taqdir haqidagi ta`limotni ishlab chiqdi. Bu ta`limotga ko’ra, barcha odamlar xudoning biz uchun noma`lum bo’lgan irodasiga asosan mag’firat qilinganlar va mahkum etilganlar toifasiga bo’linadi. Inson va imon, na «xayrli ishlar» bilan taqdirga yozilganni o’gartira olmaydi: mag’firat qilinganlar najotga mahkum, mag’firatdan mahrum bo’lganlar esa abadiy azobga mahkumdirlar. Taqdir haqidagi ta`lim shunday asosga qurilganki, Iso ham bizning gunohlarimiz uchun azobu uqubatlarga giriftor qilingan edi.
Protestant cherkovining kalvinistik yo’nalishdagi davomchilari (kalvinistlar yoki reformatorlar) Shotlandiya, Gollandiya, Shimoliy Germaniya, Frantsiya, Angliyada keng obro’ga va ta`sirga ega edilar.
Presviterianlar. Presviterianlik kalvinistik cherkovdan kelib chiqqan bo’lib, (yunoncha eng eski) mo’`tadil puritanlardir. 1592 yili Shotlandiya parlamenti bu ta`limotni asosiy mafkura deb hisoblash haqida qaror qabul qilgan. Bu jamoa boshida uninu a`zolari tomonidan saylangan presviter turadi. Jamoalar mahalliy va davlat ittifoqlariga birlashadi. Diniy marosim ibodat, presviterning mav`izasi, oyatlarni kuylashdan iborat. Liturgiya bekor qilgan, na «din ramzi» va na «otche nash» o’qilmaydi. Faqat dam olish kunlari bayram kuni deb hisoblanadi.
Anglikan cherkovi. Anglikan cherkovi - Angliyaning davlat cherkovi 1534 yilda mahalliy katolik cherkovi Rim qiroli Genrix VIIIni cherkov boshlig’i deb e`lon qildi, ya`ni cherkov qirol hokimiyatiga bo’ysundirildi. XVI asr o’rtalariga kelib ibodatni ingliz tilida olib borish joriy etildi, postlar bekor qilindi, but va sanamlar olib tashlandi, ruhoniylar uylanmasligi majburiy bo’lmay qoldi. «Mo’`tadil yo’l» ta`limoti, ya`ni Rim katolitsizmi va protestanizm orasidagi o’rtacha yo’l shakllandi. Anglikan diniy ta`limoti «Umumiy ibodatlar kitobi»da aks ettirilgandir.
Baptizm. Protestant ta`limotining eng ko’p sonli davomchilari baptistlardir. Baptizm (yunoncha «suvga cho’ktirish») XVII asr boshlarida vujudga kelgan bo’lib, hozirgi kunda dunyoning 130 mamlakatida o’z tarafdorlariga ega. Bu ta`limot tarafdorlari faqat o’spirinlarnigina cho’qintirishga olib boradilar. «Hech kim, jumladan, ota-onalar ham kishi uchun biror dinni tanlay olmaydi. Kishi dinni ongli ravishda o’zi ixtiyor qilmog’i zarur», degan qoida baptistlar va zabur xristianlarining asosiy qoidasidir, ularda ibodat o’ta soddalashtirilgan bo’lib, diniy qo’shiq, ibodat va mav`izadan iborat. Zabur xristianlari to’rtta rusumni saqlab qolishgan: cho’qintirish, (o’spirinlar uchun) tanovul, nikoh, qo’l bilan silab qo’yish. Bu xristianlar uchun but ehtirom ramzi emas.