Xronologiya yordamchi tarixiy fan sifatida

Astronologik xronologiya. Xronologiya kalendar laming rivojlanishi va o‘zgarishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Kalendar so‘zi lotincha «kalendarium» so‘zidan olingan bo’lib, qarz kitobi ma’nosini anglatadi. Bu so‘z shu narsa bilan bog‘likki, qadimgi Rimda qarzdorlar kam qarz foizlarini oyning birinchi kunida to‘laganlar. Hozirgi paytda kalendar bu turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo‘lib, uning asosida tabiatning davriy hodisalari, osmon jismlari harakatlari, vaqt oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendami o‘rganish tarix fanining vazifasiga kiradi. Tarix fani esa, bu ofcrinda xronologiya faniga murojaat qiladi. Xronologiya turli hodisalar va hujjat sanalarini tuzishdan iborat vazifani bajaradi. Xronologiyada kalendar turlari, ular171 ning paydo bo‘lishi bilan boglliq jarayonlar, va miqdoriy ko‘rinishlaridan; Qadimgi Sharq davlatlariga xos kalendarlar; ulaming ham shakllanish taraqqiyot bosqichlari va shular bilan birga Qadimgi Yunoniston hamda Rimga xos kalendarlar tarixi ulaming o‘zlariga xos xususiyatlari o‘rganiladi. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir tomonlama, ya’ni olg‘a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta’biri bilan aytganda, manfiy vaqt boMishi mumkin ham emas. Vaqtni o‘lchash uchun soniya, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari qabul qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai astronomik kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlami kuzatib, aniq vaqtni (soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi. Hafta va uning turlari. Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Yeming o‘z o‘qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o‘lchov birligidir. O‘rta asr solnomachisi Dostopochtenniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini — an’analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb yozgan edi. Vaqtning sun‘iу birligi bo‘lgan haflalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo‘lgan. Bobil va Shumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma’lumotlar berilgan. Yetti kushshk hafta vaqt o‘lchovi sifatida Sharqda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik hafta bo‘lib, imga A harfidan N harfigacha bo‘lgan nomlar berilgan. Rimda imperator Avgust davrida (miloddan awalgi 63-milodning 14) etga kunlik hafta keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so‘ngra G carbiy Yevropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini «qutlug‘ son» deb hisoblaganlar. Bu sig‘inish o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan beshta «sayyora» - «planeta» yoki „daydib yuruvchilan“ va ular qatoriga qo‘shib hisoblangan Oy va Quyosh bilan bog‘liq bo‘lgan. Ular yer atrofida yetti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralaming nomi berilgan. Bu nomlami rimliklardan so‘ngra, G ‘arbiy Yevropa xalqlari ham qo‘llashgan. Lotincha, fransuzcha va inglizchada ulaming ko‘rinishlarini quyidagi jadvalda ko£rish mumkin.